Kościół rzymskokatolicki na obszarze dzisiejszej Ukrainy nadal stanowi temat mało przebadany. Niewielu autorów decyduje się poświęcić temu zagadnieniu, obawiając się z jednej strony trudności w dotarciu do źródeł, z drugiej zaś - poruszania delikatnych wątków polsko-ukraińskich od czasów II wojny światowej po chwilę obecną. Ważną inicjatywą w tym względzie jawi się monumentalna edycja zakrojona na wielotomową serię Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, pod redakcją prof. Jana Ostrowskiego. Dotychczas ukazało się osiem tomów, w planach kolejne, po czym badania obejmą Podole i Wołyń. Całość ukazuje się drukiem w nurcie Materiałów do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej.

Godną odnotowania publikacją o tematyce kresowej z ostatnich wręcz tygodni 2000 r. jest album autorstwa Jana Walczewskiego i ks. Józefa Wołczańskiego pt.: Świątynie na Wołyniu. Rzymskokatolickie obiekty sakralne w diecezji łuckiej, Kraków 2000. Autorzy odbyli kilkakrotne wędrówki na Wołyń w latach 1998-1999, przemierzając przeszło 5000 km w poszukiwaniu śladów kościołów rzymskokatolickich z terenów diecezji łuckiej. Ta jednostka administracji kościelnej została wyjątkowo okrutnie doświadczona przez historię. Lata II wojny światowej i utrwalenie się w jej wyniku hegemonii reżimu sowieckiego na Wołyniu doprowadziło do całkowitego zniszczenia struktur kościelnych, dewastacji świątyń, eksterminacji Polaków i w rezultacie niemal zaniku życia religijnego. Dość powiedzieć, że z istniejących do 1939 r. kościołów rzymskokatolickich w diecezji łuckiej w liczbie 325, w okresie sowieckim funkcjonował tylko jeden w Krzemieńcu. Pozostałe zostały przemienione na magazyny, muzea, kluby, kina, młyny, piekarnie czy doszczętnie zniszczone. Jeszcze w 1985 r. władze sowieckie zdetonowały okazały kościół parafialny w Szumsku k. Krzemieńca, odbudowany zresztą dziś na starych fundamentach. Znamienny udział w procesie dewastacji kościołów rzymskokatolickich na Wołyniu mieli nacjonaliści ukraińscy. Wskutek ich działań dziesiątki świątyń zniknęło całkowicie z powierzchni ziemi, inne zaś przetrwały do naszych czasów w postaci okaleczonych ruin.

Album Świątynie na Wołyniu prezentuje kolorowe fotografie ponad stu obiektów sakralnych Kościoła rzymskokatolickiego. Są to zarówno kościoły parafialne, kaplice filialne i cmentarne, jak również bardzo nieliczne dziś kapliczki przydrożne. Olbrzymia większość to ruiny chylące się ku całkowitemu upadkowi, inne zostały przejęte przez Cerkiew prawosławną bądź greckokatolicką, jedynie nieliczne powróciły do swych właściwych gospodarzy. Budowle reprezentują różne style architektoniczne i epoki. Wśród fundatorów przeważają znane nazwiska magnackich rodzin polskich: Czartoryskich, Sapiehów, Radziwiłłów, choć nie brakuje też donacji duchowieństwa i wspólnot parafialnych. Spośród najbardziej reprezentacyjnych świątyń warto wymienić choćby barokową kolegiatę w Ołyce, fundacji Radziwiłłów, chroniącą w podziemnych - sprofanowanych po 1945 r. kryptach - doczesne szczątki przedstawicieli tego rodu. Dalej na uwagę zasługuje klasycystyczny pojezuicki kościół pw. Trójcy Świętej i Apostołów Piotra i Pawła w Łucku, pełniący od XVIII w. funkcję katedry. Wyjątkową urodą odznacza się neoklasycystyczna świątynia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Ostrogu, szczycąca się dziś odrestaurowanymi przez polskich konserwatorów zabytkowymi ołtarzami. Niezwykły klimat panuje w drewnianym kościele przeniesionym w stanie ruiny z Wisienek do Kowla, gdzie poddano go kompleksowym pracom renowacyjnym. Skazany na zagładę przez ludzki wandalizm i upływ czasu został przywrócony dla celów kultu, stanowiąc zarazem cenny zabytek architektoniczny w krajobrazie postsowieckiego Kowla. Nie brakuje wszakże świątyń, których wystrój zewnętrzny bardziej przypomina betlejemską stajenkę niż okazałą budowlę sakralną. Tak jest np. w wysuniętej na północny-wschód Wołynia miejscowości Kupel, w której osadzono po II wojnie światowej Ukraińców z Lubelszczyzny. Bardzo szczupła garstka wiernych obrządku łacińskiego zorganizowała punkt modlitwy w dwuizbowej chacie, korzystając z posługi kapłanów dojeżdżających z odległych Sarn. Do rzadkości jednak należą przypadki budowy nowych świątyń rzymskokatolickich. Kilka lat temu udało się uzyskać pozwolenie na budowę niewielkiego kościoła w Torczynie. Podobnie w Szumsku prowadzona jest aktualnie praca przy wnoszeniu murowanej świątyni, choć brak środków finansowych utrudnia jej przebieg.

Autorzy omawianej publikacji zamieścili w niej również kilka zdjęć materialnych śladów po zniszczonych całkowicie kościołach. Tak np. w miejscowości Kuty k. Krzemieńca zachowały się jedynie fragmenty kamiennych fundamentów po zniszczonym przez ukraińskich nacjonalistów kościele pw. św. Izydora Oracza. Dziś na tym miejscu wzniesiono prawosławny krzyż. Bardzo wyraźny obrys fundamentów przetrwał do naszych czasów w miejscowości Bielska Wola (dawny dekanat włodzimierzecki). Natomiast kuriozalny wręcz przypadek odnotowano w Bucyniu k. Kamienia Koszyrskiego, gdzie w ocalałej z kościoła krypcie grzebalnej mieści się obecnie spiżarnia produktów żywnościowych jakiejś rodziny ukraińskiej. Trudnym do pisania bólem napawa chyba każdego dojrzałego człowieka, bez względu na wyznanie i narodowość, widok ruin świątyń, do których to ruin doprowadziły nie działania wojenne, ale ludzka złośliwość, kompleksy czy ślepa zemsta. Tego rodzaju uczucia doświadczy się choćby w obliczu XVIII-wiecznego kościoła pw. Trójcy Świętej w Beresteczku. Miejscowość ta zapisała się w historii Rzeczypospolitej słynną Wiktorią polskiej armii nad przeważającymi siłami wojsk kozacko-tatarskich dowodzonych przez Bohdana Chmielnickiego 28-30 czerwca 1651 r. Ten aspekt z całą pewnością zaważył na losach świątyni po II wojnie światowej. Miejscowa ludność zdewastowała całkowicie jego wnętrze. Obecnie obiekt znajduje się w skrajnej ruinie, stanowiąc "własność" Cerkwi greckokatolickiej. Lokalna wspólnota rzymskokatolicka pomimo usilnych starań nie odzyskała swojej świątyni, przenosząc się do kaplicy na miejscowym cmentarzu. W grożącym katastrofą kościele nie prowadzi się żadnych prac remontowo-konserwatorskich, oczekując zapewne na nieuchronną autodestrukcję obiektu. Podobny los dzieli kompleks klasztorno-kościelny w Kisielinie, należący do Zakonu Ojców Karmelitów. Latem 1943 r. ukraińscy nacjonaliści zorganizowali zbrojny napad na chroniących się w jego wnętrzu Polaków; zamordowano wówczas 86 osób, a budynki spalono. Władza sowiecka próbowała pozyskać obiekt dla celów gospodarczych, ale dziś pozostały jedynie kikuty murów i puste oczodoły okienne. Taki sam obraz przedstawiają ruiny kościoła parafialnego pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Wiśniowcu Starym. W lutym 1944 r. nacjonaliści ukraińscy spalili żywcem zgromadzonych w świątyni z obawy przed terrorem UPA około 200 Polaków. Do dziś przetrwały zaledwie okaleczone ściany i zrujnowana dzwonnica. Jedynie na zewnętrznym murze prezbiterium przetrwał zwycięsko drewniany krucyfiks, głoszący tryumf Chrystusa pomimo prześladowań Kościoła i wiernych.

Omawiana książka prezentuje zdjęcia wszystkich zachowanych do dziś obiektów sakralnych diecezji łuckiej. Jest to z jednej strony fotograficzna inwentaryzacja kościołów i kaplic nieuchronnie skazanych na zagładę przez upływ czasu, brak jakichkolwiek prac renowacyjnych czy wręcz zamierzoną dewastację. Z drugiej zaś - autorzy chcieli ukazać przejawy świetnego niegdyś dorobku kulturowo-religijnego Kościoła rzymskokatolickiego i związanej z nim nierozdzielnie Rzeczypospolitej na Kresach Wschodnich. Nie wolno doszukiwać się tu podtekstów rewizjonistycznych bądź odreagowania za doznane krzywdy. Trzeba spojrzeć na publikowane dokumenty sine ira et studio, traktując je jako rzetelny materiał do refleksji nad ranami zadanymi Kościołowi łacińskiemu w jego zewnętrznych i wewnętrznych tkankach, ale odradzającemu się dziś pomimo niedostatków materialnej infrastruktury.

W albumie zamieszczono zwięzły rys historyczny diecezji łuckiej oraz obszerne aneksy, poszerzające dane historyczne o poszczególnych obiektach. Wszystkie teksty przełożono również na język angielski i niemiecki. Ponadto dołączono mapę diecezji łuckiej z 1939 r. z wszystkimi istniejącymi wówczas parafiami oraz wyróżnionymi odrębnym kolorem dziś zachowanymi obiektami sakralnymi. Książka ukazała się dzięki dotacji Kancelarii Senatu Rzeczypospolitej Polskiej oraz kilku indywidualnych sponsorów zagranicznych. Wydawcą jest Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich - oddział w Krakowie. Książkę można nabywać metodą wysyłkową pod adresem: ul. Warszawska 1/13, 31-155 Kraków.

Jan Walczewski, ks. Józef Wołczański: "Świątynie na Wołyniu. Rzymskokatolickie obiekty sakralne w diecezji łuckiej", Kraków 2000, ss. 208, format B4.