Wspominamy w tym roku 1700. rocznicę I soboru powszechnego w Nicei (dzisiejszy Iznik w Turcji) z 325 r., na którym rozpoczęto pracę nad dogmatycznym sformułowaniem chrześcijańskiego Credo.

Okres ten, czyli IV wiek, to czas tolerancji oraz wolności przyznanej wyznawcom Chrystusa na obszarze imperium rzymskiego. Wolno było wznosić świątynie, publicznie deklarować swoją wiarę, angażować dysputy filozoficzne dla rozstrzygania sporów teologicznych. Do historii przeszły nazwiska wielkich Ojców Kapadockich oraz innych autorytetów tamtej epoki, których wkład w obrady soboru był decydujący.

Zanim jednak nastąpił okres tzw. triumfu chrześcijaństwa w sferze państwowej i publicznej, przez trzy poprzednie wieki Kościół trwał i wzrastał mimo prześladowań.

Gdyby nakreślić mapę rozwoju chrześcijaństwa z zaznaczeniem najwcześniejszych i najbardziej dynamicznie rozwijających się biskupstw w wiekach I, II i III, to najgęstsza ich sieć znajdowałaby się na obszarze wschodnich prowincji cesarstwa – dziś w większości znajdujących się w granicach Republiki Turcji.

Wspólnoty te były w wielu przypadkach zakładane przez samych Apostołów: Pawła, Piotra, Jana czy Filipa, a pierwszymi biskupami byli najczęściej namaszczeni przez Apostołów ich bezpośredni uczniowie.

Głównym ośrodkiem chrześcijaństwa w pierwszych wiekach była Antiochia Syryjska (dzisiejsza Antakya/Hatay w Turcji), wymieniana w dokumentach Kościoła w randze równej Jerozolimie, pierwsza parafia św. Piotra. Tutaj schronili się wyznawcy Chrystusa uciekający przed prześladowaniami, które wybuchły w Jerozolimie po ukamienowaniu Szczepana. Antiochia była pierwszym Kościołem, zanim Rzym stał się pierwszym między Kościołami. Stąd wysyłano misjonarzy i tutaj wypracowano zasady katechumenatu dla osób niepochodzących z kręgów judaistycznych i nieznających przepisów prawa żydowskiego. Był to więc Kościół zarówno dla Żydów, jak i dla pogan, świadectwo uniwersalizmu wiary chrześcijańskiej. Biskupem Antiochii w I wieku był Ignacy, który miał otrzymać sukcesję od samego św. Piotra. Lokalne tradycje przekazywały, że Ignacy miał być tym dzieckiem, które przedstawił Apostołom sam Jezus jako przykład prostoty i służby w Kościele.

Listy Ignacego

Życie i pisma Ignacego Antiocheńskiego rzucają światło na kondycję chrześcijaństwa I wieku oraz na głębię już wtedy wypracowanej duchowości i teologii. Święty biskup zostaje skazany na śmierć męczeńską. W tym celu zostaje wysłany do Rzymu. W czasie tej dramatycznej wędrówki wykorzystuje kolejne jej etapy na duszpasterskie wizytowanie poszczególnych wspólnot. Pisze do nich listy, w których zachęca do wytrwałości i wierności, mimo braku sprzyjającego chrześcijaństwu prawodawstwa. Duży akcent kładzie na legalność małżeństw chrześcijańskich, które powinny być zawierane w obecności przedstawiciela Kościoła hierarchicznego. Zwraca też uwagę na sposób zarobkowania, pisząc, że nie wszystkie obecne i akceptowalne w społeczeństwie zawody można pogodzić z wymogami nauczania Jezusa. Z podobnym radykalizmem Ignacy zwraca się do kapłanów i biskupów, oczekując dyscypliny i uporządkowania w strukturach wspólnotowych.

Duchowi przewodnicy

Pod silnym wrażeniem pism Ignacego Antiocheńskiego pozostawał biskup Smyrny, uczeń św. Jana Apostoła, później także męczennik – św. Polikarp.

Smyrna (dzisiejszy Izmir w Turcji) odegrała kluczową rolę w organizowaniu lokalnych synodów biskupów, także w kolejnych wiekach biskupi Smyrny wymieniani są jako uczestnicy soborów w Nicei, Efezie i Chalcedonie.

Biskup Polikarp, podobnie jak Ignacy Antiocheński, ginie śmiercią męczeńską w bardzo podeszłym wieku, czym daje świadectwo wierności do końca oraz przebaczenia tym, którzy zadali mu śmierć. Jego śmierć rozpoczyna też w Kościele powszechne już teraz praktykowanie zbierania się przy prochach świętego w każdą kolejną rocznicę jego śmierci, by obchodzić ją jako pamiątkę jego narodzin dla nieba.

Do grona wielkich biskupów męczenników należy dołączyć pochodzącego ze Smyrny Ireneusza, ucznia św. Polikarpa. W literaturze patrystycznej Ireneusz z Lyonu otrzymał miano „apostoła Galii oczarowanego prawdą”. Określenie to wskazuje na charakterystyczną cechę tego świętego – sprawność intelektualną, która umożliwiała mu zaangażowanie w głoszenie Prawdy objawionej i działalność misyjną. Pośredniczył np. w rozwiązaniu sporu między ówczesnym biskupem Rzymu Wiktorem a biskupami małoazjatyckimi w kwestii daty świętowania Wielkanocy, czym zapobiegł pierwszej możliwej schizmie w Kościele. Otrzymał tytuł doktora Kościoła.

Tron szatana zniszczony

Jednym z ważnych ośrodków chrześcijańskich pierwszych wieków była sama stolica Królestwa Pergamonu (dzisiejsze Bergama w Turcji), która słynęła z kultu Zeusa i magicznych papirusów; była tak mocno przesycona praktykami okultystycznymi, że w Apokalipsie św. Jana doczekała się określenia „tron szatana”. Wczytując się w list, który Jan Apostoł skierował do wspólnoty w Pergamonie, możemy sobie wyobrazić, jak trudne było przyznawanie się do wiary w Jezusa w mieście zanurzonym w tak gęstych oparach pogańskich kultów. Pozostałe do dziś ruiny miasta świadczą o obecności w nim bardzo licznych świątyń z czasów rzymskich.

W tak trudnych warunkach św. Jan namaszcza na biskupa wspólnoty Antypasa – ucznia, który według Tradycji Kościoła wschodniego, miał należeć do grona siedemdziesięciu dwóch powołanych przez samego Jezusa. Antypas, który był naocznym świadkiem cudów i nauczania Syna Bożego, nie mógł się Go zaprzeć, nawet wtedy, gdy postanowiono dla upokorzenia jego wiary umęczyć go już jako starszego biskupa; skazano go na śmierć w kotle wykonanym w kształcie byka – pogańskiego symbolu drwiącego z Bóstwa Jezusa. Z Listu św. Jana Apostoła dowiadujemy się, że mimo tego aktu okrucieństwa wspólnota w Pergamonie nie uległa zastraszeniu.

Odważni i energiczni

I wreszcie słynna dolina Likosu, tzw. Trójkąt Frygijski: Laodycea, Hierapolis i Kolosy, gdzie chrześcijaństwo dotarło dzięki licznym pieszym wędrówkom i nauczaniu św. Pawła z Tarsu. Dobrą Nowinę mieszkańcom Frygii przekazywał osobiście Epafras, mieszkaniec Kolosów, poganin nawrócony dzięki nauczaniu św. Pawła.

Centrum Frygii stanowiło święte miasto Hierapolis (dzisiejsze Pamukkale w Turcji), starożytne uzdrowisko, do którego przybywali rzymscy notable, by leczyć ciało i ducha. W tym mieście zginął śmiercią męczeńską Filip Apostoł, tu został też pochowany wraz ze swymi córkami. Do dziś zachowały się ruiny kościoła pod nazwą „Martyrium św. Filipa”. Tutaj pasterzami wspólnoty wierzących byli bardzo odważni i energiczni biskupi. Jeden z pierwszych, bezpośredni uczeń Jana Apostoła i bliski przyjaciel Polikarpa ze Smyrny – Papiasz zebrał cenne dla historyków Kościoła informacje na temat kontekstu powstawania Ewangelii, zwłaszcza Ewangelii wg św. Marka i wg św. Mateusza. Papiasz także oddaje swoje życie za wierność Chrystusowi – umiera męczeńską śmiercią. Po nim biskupem Hierapolis zostaje kolejny święty pierwszych wieków – Apolinary Klaudiusz, który broni wiary Kościoła przed zarzutami ze strony pogan i Żydów, a później także zdecydowanie przeciwstawia się sektom i herezjom w ramach samego chrześcijaństwa.

Lista ojców apostolskich, świątobliwych biskupów, teologów i wybitnych postaci świata chrześcijańskiego, a przy tym często męczenników Azji Mniejszej z czasów poprzedzających sobór w Nicei, jest niewyczerpana. Taka też powinna pozostać nasza – chrześcijan XXI wieku – wdzięczność za pozostawienie nam bezpiecznego fundamentu, na którym nadal stoi i rozwija się Kościół.