Polacy kochają święta Bożego Narodzenia. Wynika to, po pierwsze, z naszej mocnej wiary, że Jezus, Syn Boży, narodził się w Betlejem „za panowania cezara Augusta” z Maryi Panny. Po wtóre, jest to spowodowane naszym narodowym charakterem; Polacy są narodem bardzo empatycznym, rodzinnym; rodzina, dom, dzieci, wzajemna miłość to wartości szczególnie cenne dla narodu.

Kultura polska wytworzyła w ciągu wieków wiele tekstów pieśni, zwyczajów ludowych, rytuałów rodzinnych, utworów literackich, zachowań teatralnych związanych z radosnymi obchodami Bożego Narodzenia. Te wielkie święta obecne są także w języku polskim przez liczne słowa i teksty – szczególnie teksty życzeń, kolęd, pastorałek i jasełek.

Wyrazów i fraz z kręgu świąt Bożego Narodzenia mamy ponad 300. Znajdujemy wśród nich wyrażenia zaadaptowane z przekazu ewangelicznego, jak np.: „anioł”, „Maryja brzemienna”, „Jezus”, „Józef”, „Betlejem”, „spis ludności”, „pasterze”, „Trzej Królowie”, ale wiele słów to wynik polonizacji tych świąt i wytworzonych przez wieki polskich zwyczajów, np.: „kolędować”, „stajenka”, „szopa”, „wół”, „osioł”, „mróz”, „śnieg”, „jasełka”, „kantyczki”. Teksty pięknych kolęd, pastorałek, dłuższych form kolędniczych, formuł życzeniowych trudno zliczyć – mamy ich co najmniej kilka tysięcy, gdyż obok utworów znanych w całej Polsce bardzo liczne są teksty regionalne. Doprawdy trudno jest mi opisać to bogactwo słów i tekstów związanych z polskim Bożym Narodzeniem. Opiszę pobieżnie wybrane hasła i... powrócę do tej tematyki za 2 tygodnie.

„Boże Narodzenie” to w języku polskim stara konstrukcja nominalna, czyli złożona z rzeczownika i przymiotnika: czyje narodzenie? – Boga, Boże. W dawnej polszczyźnie święta te nazywano Godami, od starej prasłowiańskiej formy „god”, czyli „rok”; jeszcze dziś ta nazwa występuje w niektórych gwarach.

„Dziecię” to narodzony Jezus. Z powodu miłości do Dzieciątka Jezus mamy wiele czułych wariantów: „Dziecina”, „Dzieciąteczko”, „Niemowlątko”, „Boże Dziecię”, „Boskie Dzieciąteczko”, „Pacholątko”. Piękna staropolska forma to „Panię”, czyli syn Pana Boga, mamy też „Paniąteczko”.

„Maryja”, Matka Jezusa, jest w tekstach kolęd i pastorałek bardzo czule nazywana: „Przeczystą Panienką”, „Matulą”, „Matuleńką”, „Matunią”, „Maryją Panną”, „Panienką”, „Śliczną Panną”, „Panną Świętą”, „Panną Czystą”.

„Józef”, opiekun Dzieciątka, w tekstach bożonarodzeniowych występuje w cieniu Jezusa i Maryi. W kolędzie Dzisiaj w Betlejem zamieniono frazę „Józef stary” na „Józef święty”; moim zdaniem – niesłusznie w myśl dzisiejszego kultu młodości.

„Wigilia” to ważne słowo związane z polskim Bożym Narodzeniem. Wyraz łaciński znaczy „czuwanie”, w języku polskim ma dwa główne znaczenia: po pierwsze, określa dzień 24 grudnia, rzeczywistą wigilię Bożego Narodzenia; po wtóre – wieczerzę wigilijną, która stanowi centrum rodzinnego świętowania Bożego Narodzenia. „Wieczerza wigilijna” – żałuję bardzo, że staropolska „wieczerza” jako „wieczorny posiłek” zastępowana jest przez współczesną „kolację”. Kolacja wigilijna? Zostańmy przy „wieczerzy”.

„Pasterka” – to potoczna nazwa Mszy św. pasterskiej sprawowanej o północy w Wigilię. A „Kolęda”, podstawowy wyraz wśród badanego słownictwa, ma kilka znaczeń: 1. Pieśń związana z Bożym Narodzeniem zgodna z przekazem ewangelicznym, 2. Ludowe zwyczaje kolędnicze polegające na obchodzeniu domów, składaniu życzeń i odgrywaniu jakiejś sceny. (W kulturze polskiej znajdujemy różne sposoby kolędowania: „kolęda z gwiazdą”, „kolęda z szopką”, „herody”, „draby”, „kolęda z koniem”, „kolęda z turoniem”). 3. Wizyta duszpasterska w okresie Bożego Narodzenia.

„Wesołych Świąt” te najczęściej składane życzenia – to za mało. Poprawność polityczna z Brukseli tryumfuje, nie mamy tu nawet podanej przyczyny naszego „wesela”. Jeśli już chcemy krótko, to życzmy: „Radosnych Świąt Bożego Narodzenia”. Chrystus się nam narodził! Radujmy się! Niech On nam wszystkim błogosławi!

Profesor nauk humanistycznych, pracuje na Uniwersytecie Rzeszowskim, jest współautorem emitowanego w TVP3 Rzeszów programu Moda na język polski.