Każdy z nas wykonuje i odbiera przekazy pieniężne. Można to zrobić w oddziale banku, na poczcie, a nawet w kioskach, sklepach i z własnego mieszkania przez internet. Nasze pieniądze po jakimś czasie pojawiają się na podanym rachunku. Jest to tak oczywiste, że nikt się nie zastanawia, w jaki sposób przebiega ten proces.

Złoto, banknot... zapis

W ciągu kilku tysiącleci istnienia zmieniał się charakter pieniądza. Jego ewolucja to droga od wymiany towaru za towar, przez kruszec i monetę, po banknot. Współczesne państwa i gospodarki posługują się pieniądzem fiducjarnym.

To trudne słowo pochodzi z łaciny od fides – wiara. Jego wartość opiera się nie na choćby częściowym pokryciu w przechowywanym gdzieś kruszcu, ale na zaufaniu do instytucji, które go emitują. Są nimi banki emisyjne poszczególnych państw, u nas tę funkcję pełni Narodowy Bank Polski. Za nimi stoją całe gospodarki i aparaty państwowe. Gwarantem wartości waluty euro jest Europejski Bank Centralny (ECB), czyli Eurosystem. Współcześnie środki płatnicze istnieją głównie jako zapis komputerowy na rachunku bankowym – to jest pieniądz elektroniczny. Najnowszym zjawiskiem na rynku walut są bitcoin i podobne mu wirtualne środki płatnicze. Pamiętajmy jednak, że z prawnego punktu widzenia nie uważa się ich za pieniądze.

Jak podróżują złotówki?

Jeżeli przekazujemy środki płatnicze między rachunkami danego banku, system księgowy dokonuje zmian na odpowiednich pozycjach w bazach danych – to operacja prawie natychmiastowa. Inaczej jest, kiedy rachunki znajdują się w różnych bankach. Na efekt takiej operacji nie musimy czekać długo, jest to zwykle tylko kilka godzin. Zawdzięczamy to pracy Krajowej Izby Rozliczeniowej (KIR).

Instytucja ta dokonuje rozliczeń operacji płatniczych między polskimi bankami. Polega to na tym, że banki wymieniają komunikaty płatnicze przez KIR i otrzymują po zakończeniu sesji zbilansowane już kwoty należności między nimi. Taka wymiana komunikatów następuje trzykrotnie w ciągu każdego dnia pracy. Klientom, którzy nie mogą czekać tych kilka godzin, z pomocą przychodzi Express Elixir. System ten realizuje transakcję w ciągu kilku sekund i działa 7 dni w tygodniu. Za przelewy ekspresowe banki zwykle obciążają swoich klientów opłatami rzędu kilku złotych, podczas gdy te zwykłe są bezpłatne. Jeżeli mamy do wykonania transakcje w euro, możemy skorzystać z systemu Euro Elixir.

KIR powstał z inicjatywy Narodowego Banku Polskiego i kilkunastu polskich banków. Działalność operacyjną prowadzi od 1992 r. Początkowo rozliczenia były dokonywane drogą wymiany dokumentów papierowych. Uruchomienie elektronicznego systemu rozliczeń przez KIR nastąpiło w 1994 r. Był to prawdziwy przełom w działaniu polskiego systemu bankowego. Czas dokonywania operacji płatniczych skrócił się wielokrotnie.

Transfery miliardów

Przenieśmy się teraz na globalny rynek usług bankowych, a także do domów maklerskich, giełd, na rynek ubezpieczeń. Przekazywanie wartości w tym sektorze globalnej gospodarki jest zdominowane przez sieć SWIFT. Skrót ten pochodzi od angielskiej nazwy Stowarzyszenia na rzecz Światowej Międzybankowej Telekomunikacji Finansowej (oryg. Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication – przyp. red.). Zostało ono założone w 1973 r. przez 239 banków z 15 krajów i ma siedzibę w La Hulpe w Belgii.

Celem tego projektu było znalezienie lepszego sposobu przenoszenia wartości dla instytucji finansowych – niezawodnie, bezpiecznie i szybko. Obecnie jest to już ponad 11 tys. organizacji z ponad 200 krajów. Liczba dziennych operacji przekracza 15 mln. Jednak rola sieci SWIFT nie jest taka jak KIR, gdyż przez przesłanie odpowiedniego komunikatu dokonuje on jedynie inicjacji transakcji. Rozliczenie jej odbywa się w innym trybie.

Przed powstaniem stowarzyszenia SWIFT podobną funkcję pełnił jeden z amerykańskich banków, na co nie godzili się w dłuższej perspektywie jego konkurenci. Alternatywnym ośrodkiem dla Stowarzyszenia SWIFT jest sponsorowana przez Chiny sieć UnionPay International. Do tego systemu podłączono 1280 instytucji finansowych w 103 krajach, a to za mało, by był on konkurencyjny. Przekonał się o tym Iran, kiedy w marcu 2012 r. banki w tym kraju zostały odłączone od sieci SWIFT, po tym, jak zostały zaostrzone międzynarodowe sankcje przeciwko Teheranowi w związku z jego kontrowersyjnym programem nuklearnym. Dopiero po 2 latach i zniesieniu sankcji na skutek zmian w irańskim programie nuklearnym SWIFT powrócił do instytucji finansowych tego państwa, a gospodarka – do normalnej pracy.

W lutym 2022 r. nastąpił atak rosyjskiej armii na Ukrainę. Ministrowie spraw zagranicznych państw Europy Środkowej wezwali do odcięcia Rosji od systemu SWIFT. Znalazły się jednak takie państwa członkowskie UE, które ze względu na powiązania finansowe były temu niechętne. W rezultacie zakaz nie objął kluczowych rosyjskich banków, a rubel szybko odzyskał poprzednie notowania.

Banki jak Wawel

Jako pierwszy z polskich banków do sieci SWIFT przystąpił w końcu lat 80. ubiegłego wieku Bank Handlowy w Warszawie SA. To najstarszy z polskich banków i jeden z najstarszych w Europie. Został założony w 1870 r. przez przedstawicieli burżuazji oraz ziemian i arystokratów. Pomysłodawcą tego przedsięwzięcia był Leopold Kronenberg (1812-78), a pierwszym prezesem banku został Józef Zamoyski. Bank ten przetrwał dwie wojny światowe i komunistyczne rządy Polską. Nie przetrwał dopiero transformacji z lat 90. XX wieku.

Drugim bankiem o kluczowym znaczeniu dla transferu środków płatniczych jest Bank Polska Kasa Opieki SA, założony w 1929 r. przez władze II Rzeczypospolitej. Jego przeznaczeniem było świadczenie usług finansowych dla Polonii – liczącej wówczas ponad 8 mln osób – stąd pierwsze przedstawicielstwa tego banku powstały w Argentynie, we Francji, w USA i Tel Awiwie. Ten bank także nie przetrwał transformacji.

Coraz więcej bankowców i ekonomistów uważa, że zbycie obcemu kapitałowi tych dwóch bardzo dochodowych pomników polskiej myśli ekonomicznej można porównać jedynie ze sprzedażą Wawelu w Krakowie i Zamku Królewskiego w Warszawie. A na przełomie XX i XXI wieku większość naszych rodzimych banków trafiła w obce ręce. Sytuacja ta zaczęła się zmieniać w ostatnich latach.

W 2016 r. ówczesny minister finansów Mateusz Morawiecki, bankowiec i zarazem historyk, zdołał doprowadzić do odzyskania przez polski kapitał Banku Polska Kasa Opieki SA. Podobne przywrócenie do istnienia Banku Handlowego w Warszawie SA byłoby cudem. W czasie wdrażania w nim centralnego systemu komputerowego IBIS w latach 90. często używano powiedzenia: „Rzeczy niemożliwe załatwiamy od ręki, na cuda trzeba trochę poczekać”. Czekajmy zatem, historia nie kończy się dzisiaj.

Autor jest byłym wicedyrektorem Departamentu Informatyki w BH. Podczas pisania artykułu konsultował się z Barbarą Łyszkowicz i Marią Loth-Jaranowską, byłymi dyrektorkami w polskim sektorze bankowym.