Cuda Miłosierdzia Bożego na kazachstańskiej ziemi

W maju br. minęło 10 lat od przybycia sióstr karmelitanek do Kazachstanu i do Oziornoje. Uroczystości jubileuszowe były okazją, by wraz z s. Krystyną Kostaś, albertynką, przybyć do Oziornoje i wyrazić siostrom karmelitankom serdeczne podziękowanie za to, co zrobiły na miejscu skropionym łzami i okupionym cierpieniem Polaków.

W Astanie lądujemy 17 maja br.Nazajutrz, dzięki życzliwości abp. Tomasza Pety, metropolity astańskiego, ks. Tomasz Bartczak – ekonom diecezji zabiera nas do Karagandy, do katedry katolickiej, gdzie spoczywają relikwie bł. ks. Władysława Bukowińskiego i gdzie mam okazję odprawić Mszę św. w kaplicy Błogosławionego. Do Oziornoje dojeżdżamy po północy 18 maja. Siostry karmelitanki wytrwale na nas czekają. Rozmowy trwają do 3 w nocy. To podczas nich poznajemy historię przesiedlenia Polaków ze wschodniej Ukrainy i osiedlenia ich na bezkresnych kazachstańskich stepach.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Miejsce zesłania i cudu

Reklama

W czerwcu 1936 r. w nocy, w ciągu kilku godzin, Polakom kazano się spakować i opuścić domostwa. Zabierali ze sobą to, co najważniejsze: krzyż, różaniec, ubranie i bydło. Ludzi wsadzono do wagonów towarowych, a do osobnych wagonów bydło. Transport dotarł do końca linii kolejowej – do miejscowości Tainsza, 460 km od Astany. Z tego miejsca kobiety i dzieci przewieziono samochodami kilkadziesiąt kilometrów w głąb stepu. Mężczyźni szli pieszo i prowadzili bydło. Polaków rozlokowano w różnych punktach odległych kilka kilometrów od siebie. Każdej grupy pilnował przedstawiciel sowieckiej władzy. Codziennie wszyscy musieli się odliczać. Zesłańcy kopali ziemianki i robili wszystko, aby przetrwać. Zmuszono ich do uprawy roli i sklecenia jakichś zabudowań. Dozorca wiedział dokładnie, ile kto ma bydła, kur, świń. W 1941 r. w czasie wojny z Niemcami Polacy musieli wszystko oddawać dla wojska, sami więc głodowali. Wiosną, dzięki dużym roztopom, woda wypełniła powierzchnię wyschniętego w przeszłości jeziora, w którym pojawiło się mnóstwo ryb. Dzięki nim zesłańcy uratowali się od śmierci głodowej i przetrwali ciężkie lata. Jezioro i ryby uznano za dar Boży, cud Bożego Miłosierdzia wyproszony za przyczyną Matki Bożej czczonej na paciorkach różańca.

To na tę doświadczoną cierpieniem ziemię przybyły polskie karmelitanki, by modlić się, pokutować, wypraszać pokój dla świata i pamiętać o spoczywających na tej ziemi bohaterskich Polakach. Matka Przeorysza z przejęciem opowiada o historii powstania klasztoru: – We wszystkim odczuwamy szczególną Opatrzność Bożą. Miłosierdzie Boże daje nam natchnienie i działa przez dobrych ludzi.

Interwencje Opatrzności

– Podczas lotu z Warszawy przez Frankfurt pewna pani bardzo nas obserwowała – wspomina siostra. Miała miejsce obok nas. Okazało się, że też leci do Astany. – Kim jesteście? Wyglądacie jak karmelitanki, które znam z Tarnowa i którym projektowałam klasztor, ale wiem, że karmelitanki nie wychodzą na zewnątrz. Co wy tu robicie? – zapytała w pewnym momencie. – Lecimy do Kazachstanu, by tam założyć klasztor – odpowiedziała matka Joanna. – Jeśli chcecie, to chętnie wam pomogę – odpowiedziała pani inżynier. Zaoferowała bezinteresowną pomoc. Zmniejszyła plan tarnowskiego klasztoru i dostosowała go do lokalnych warunków. To był pierwszy znak pomocy Bożego Miłosierdzia.

Reklama

Kiedy mówiłyśmy: „Chcemy zbudować klasztor w Oziornoje”, wszyscy twierdzili, że porywamy się z motyką na słońce. Na budowę takiego klasztoru potrzeba milionów dolarów. Kiedy miałyśmy już plany, prosiłyśmy miejscowego muzułmanina, który miał firmę budowlaną, by podjął się budowy. Niestety, nie mógł, bo w tym czasie realizował inne zlecenie. Niespodziewanie jego syn Timur, z wykształcenia prawnik, wyraził gotowość prowadzenia budowy. Był tylko jeden problem – nie miał uprawnień budowlanych. Zdobył je w trakcie budowy. Egzaminatorzy byli zaskoczeni wiedzą Timura, który przedstawił ciekawe rozwiązanie architektoniczne. Pojawiły się jednak inne trudności: w trakcie budowy zabrakło pieniędzy. – Musimy przerwać budowę i wypłacić robotnikom zaległą pensję – powiedział Timur. – Co robić? – zamartwiała się Matka Przeorysza. – Niech się siostry modlą – odpowiedział. Kiedy siostry śpiewały „Magnificat”, by uwielbiać Boga słowami Matki Najświętszej, przyszedł faks od bogatego Włocha, zaprzyjaźnionego z tamtejszymi karmelitankami. Ten dobry człowiek przekazał swój majątek na budowę klasztoru w Oziornoje. – Czyż to nie jest wyraźny znak Bożego Miłosierdzia i znak, że jest wolą Bożą, by na tej męczeńskiej ziemi powstał klasztor? – pyta ze wzruszeniem matka Joanna.

Podczas pielgrzymki do Kazachstanu w 2001 r. w Astanie Jan Paweł II powiedział: „Pozdrówcie Oziornoje – narodowe sanktuarium Bożego Miłosierdzia”. Od tej wypowiedzi mała wioska szczyci się tym tytułem. Widocznym znakiem tego wyjątkowego wyróżnienia jest klasztor Sióstr Karmelitanek pw. Miłosierdzia Bożego i Matki Bożej Królowej Pokoju.

Znaki wiary

Matka Przeorysza, korzystając z uprawnień, oprowadza nas po całym klasztorze. Kaplica jest miejscem, gdzie siostry uczestniczą we Mszy św., odmawiają brewiarz i wszystkie modlitwy chórowe. W klasztorze znajdują się też: miejsce na szczególne kontemplacje, osobny pokój na 10-dniowe rekolekcje, pokój rekreacyjny, pracownie, cele sióstr, pokoje nowicjatu i postulatu, kuchnia i jadalnia. Z balkonu rozciąga się widok na pięknie zagospodarowany ogród, celowo zostawiony wewnątrz posesji kawałek dziewiczego stepu i jezioro, które w tym roku bardzo powiększyło swoją powierzchnię. Siostry z wielką radością zwracają uwagę na „Górę Karmel”, a w niej na „Grotę Eliasza” i na świętego anioła, za którym przeznaczyły miejsce na cmentarz.

Reklama

Udajemy się na spacer po Oziornoje, podczas którego docieramy do dawnego klasztoru karmelitańskiego, obecnie remontowanego przez ks. Jeana-Marca Stoopa ze Szwajcarii. Ze smutkiem oglądamy natomiast zgliszcza kaplicy i budynku Ojców Benedyktynów. Po rozmowie z prawosławnymi sąsiadkami zakonników nawiedzamy kościół parafialny, a wcześniej kaplicę wieczystej adoracji, gdzie od 2013 r. znajduje się Ołtarz Wieczystej Adoracji Najświętszego Sakramentu „Gwiazda Kazachstanu”, wykonany z bursztynu przez artystę Mariusza Drapikowskiego z Gdańska – jeden z 12 Ołtarzy pokoju, które mają się znaleźć w różnych zakątkach świata. Zezwolenie na budowę kościoła parafialnego załatwili w Moskwie sami mieszkańcy Oziornoje. Oni też doprowadzili budowę świątyni do połowy. Dzieła dokończył pierwszy proboszcz tej parafii – ks. Tomasz Peta, obecnie metropolita astański. W 1995 r. kościół ustanowiono sanktuarium Matki Bożej Królowej Pokoju, a w 2011 r. oficjalnie ogłoszono go sanktuarium narodowym.

Ks. Tomasz Bartczak proponuje zwiedzenie Sopki Wołyńskiej, znajdującej się 15 km od Oziornoje, na najwyższych skałach, w których kryją się złoża uranu. Widnieje tam duży krzyż, a pod nim napis w 4 językach: kazachstańskim, rosyjskim, niemieckim i polskim – „Bogu chwała, Ludziom – pokój, Męczennikom – Królestwo Niebieskie, Narodowi Kazachstanu – wdzięczność, Kazachstanowi – rozkwit”. To pomnik ku czci represjonowanych przez totalitaryzm komunistyczny, postawiony z inicjatywy pierwszego proboszcza parafii Oziornoje. Jest to najwyższy i jedyny znak wiary chrześcijańskiej w całym Kazachstanie.

* * *

20 maja – dzień uroczystości jubileuszowych. Podczas modlitwy różańcowej matka Joanna wypowiada wielkie dziękczynienie Bogu i ludziom za to wszystko, czego Jezus Miłosierny dokonał w Oziornoje. Mszy św. przewodniczy abp Tomasz Peta przy współudziale 7 koncelebransów. W Liturgii biorą udział przedstawiciele zgromadzeń zakonnych, lokalnych władz świeckich, mieszkańcy Oziornoje i dzieci szkolne. Po Mszy św. na dziedzińcu klasztornym na uczestników uroczystości czeka agapa, na której króluje miejscowy specjał – płow, potrawa z ryżu i mięsa. To również czas na podsumowanie naszej krótkiej pielgrzymki do Oziornoje. Słowa uznania i wdzięczności należą się siostrom, które jako narzędzia w rękach Boga dokonały tylu nadzwyczajnych dzieł na kazachstańskiej ziemi.

Nauczanie Jana Pawła II o Miłosierdziu Ukazywanie światu miłosiernej miłości Boga wynikało z głębokiego przekonania, że „nic tak nie jest potrzebne człowiekowi, jak miłosierdzie Boże – owa miłość łaskawa, współczująca, wynosząca człowieka ponad jego słabość ku nieskończonym wyżynom świętości Boga” (Sanktuarium w Krakowie-Łagiewnikach, 7 czerwca 1997). Ukazywanie tego orędzia jest szczególnie potrzebne także ze względu na realia, w jakich żyje współczesny człowiek i świat: ogromny postęp cywilizacyjny w dziedzinie nauki i techniki, a zarazem niebywałe zagrożenia egzystencjalne i duchowe. Jan Paweł II wiele razy pisał i mówił o tym, że na wszystkich kontynentach z głębin ludzkiego cierpienia wznosi się wołanie o miłosierdzie. „Tam, gdzie panuje nienawiść i chęć odwetu, gdzie wojna przynosi ból i śmierć niewinnych, potrzeba łaski miłosierdzia, która koi ludzkie umysły i serca, i rodzi pokój. Gdzie brak szacunku dla życia i godności człowieka, potrzeba miłosiernej miłości Boga, w której świetle odsłania się niewypowiedziana wartość każdego ludzkiego istnienia. Potrzeba miłosierdzia, aby wszelka niesprawiedliwość na świecie znalazła kres w blasku prawdy” (Łagiewniki, 17 sierpnia 2002). Jan Paweł II wiedział jednak, że czymś fundamentalnym w ukazywaniu światu tajemnicy Miłosierdzia jest samo pojęcie, znaczenie tego słowa, które przecież w ciągu wieków obrosło w różne, nieraz pejoratywne znaczenia. Wielu ludziom miłosierdzie kojarzy się z przekreśleniem sprawiedliwości, pobłażliwością wobec zła czy samym uczuciem litości (bez konkretnego aktu pomocy człowiekowi będącemu w potrzebie). Dlatego Ojciec Święty wzywał do odkrywania autentycznego piękna i bogactwa Miłosierdzia. Sam to uczynił już w encyklice „Dives in misericordia”, w której nie tylko przytaczał różne terminy biblijne opisujące niezwykle bogatą rzeczywistość miłosierdzia Boskiego i międzyludzkiego, ale także starał się językiem teologa i pasterza określać to, co należy do jej istoty. Mówił o miłosierdziu, że jest to „drugie imię miłości albo wydobywanie dobra spod wszelkich nawarstwień zła”, dźwiganie czy podnoszenie w górę tego, który upadł. Tłumaczył relacje, jakie zachodzą pomiędzy prawdą i miłosierdziem, sprawiedliwością i miłosierdziem, emocjonalnym wzruszeniem i aktem miłosierdzia. „W żadnym miejscu orędzia ewangelicznego – wyjaśniał – ani przebaczenie, ani też miłosierdzie jako jego źródło, nie oznacza pobłażliwości wobec zła, wobec zgorszenia, wobec krzywdy (…) W każdym wypadku naprawienie tego zła, za zniewagę, jest warunkiem przebaczenia” (DiM 14). Spełnienie warunków sprawiedliwości jest nieodzowne, aby do głosu doszła miłość afirmująca człowieka. „Ten, kto przebacza, i ten, który dostępuje przebaczenia – pisał – spotykają się z sobą w jednym zasadniczym punkcie: tym punktem jest godność, czyli istotna wartość człowieka, która nie może być zagubiona” (DiM 14). Miłosierdzie w relacjach międzyludzkich – napisał jasno – jest dopiero wówczas, gdy osoby świadczące je, żywią głębokie przekonanie, że równocześnie go doznają ze strony tych, którym świadczą jakieś dobro. „Jeśli tej dwustronności, tej wzajemności brak, wówczas czyny nasze nie są jeszcze prawdziwymi aktami miłosierdzia” (DiM 14). Jan Paweł II wraz ze świętą Siostrą Faustyną wnoszą do historii Kościoła nowy model chrześcijańskiego miłosierdzia – określany przez teologów modelem personalistycznym, gdyż w świadczeniu miłosierdzia na pierwszym miejscu jest osoba, człowiek ze swoją niepowtarzalną godnością, a potem jego potrzeby. Święta Siostra Faustyna i Jan Paweł II Chociaż nigdy na ziemi ich drogi życia nie przecięły się, mimo że przez 2 miesiące w tym samym czasie przebywali w Krakowie, to jednak połączyło ich coś znacznie głębszego i mocniejszego. To więzy duchowe: wrażliwość na tajemnicę miłosierdzia Bożego i ludzkiego, styl życia i posługi w tym duchu oraz orędzie Miłosierdzia, które Jezus przekazał w latach 30. XX wieku. Siostra Faustyna miała je zapisać na kartach „Dzienniczka”, co uczyniła z niezwykłą wiernością. „Bądź spokojna, córko Moja – powiedział do niej Jezus – to dzieło miłosierdzia Moim jest, nic nie ma w nim twego; podoba Mi się, że wiernie spełniasz to, com ci polecił, ani jednego słowa nie dodałaś, ani ujęłaś” (Dz. 1667). Natomiast Ojciec Święty Jan Paweł II jako papież ukazał je światu wraz z życiem Siostry Faustyny jako „dar Boga dla naszych czasów” i przekazał na trzecie tysiąclecie wiary. Orędzie Miłosierdzia zapisane na kartach „Dzienniczka” przypomina biblijną prawdę o miłości miłosiernej Boga do człowieka i wzywa do głoszenia jej z nową mocą poprzez świadectwo życia, czyny, słowa i modlitwę. Siostra Faustyna nie tylko poprzez rozmyślanie, ale nade wszystko poprzez pryzmat mistycznych doświadczeń mogła niezwykle głęboko wniknąć w tę tajemnicę naszej wiary, po to – jak powiedział Jezus – by ją dać poznać światu. Jezus przekazał jej także nowe formy kultu Miłosierdzia: obraz, święto, koronka, godzina Miłosierdzia i szerzenie czci Miłosierdzia, z którymi związał wielkie obietnice pod warunkiem troski o postawę zaufania wobec Boga (pełnienie Jego woli) i miłosierdzia względem bliźnich. Wizualnym znakiem tego orędzia jest obraz Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego z charakterystycznymi promieniami: bladym i czerwonym oraz słowami w podpisie: Jezu, ufam Tobie. Obraz bowiem z jednej strony ukazuje miłosierną miłość Boga do człowieka, która najpełniej została objawiona w życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa, a z drugiej strony przypomina ewangeliczne wezwanie do zawierzenia Bogu i czynnej miłości bliźniego, co jest najwłaściwszą odpowiedzią człowieka na uprzedzającą miłość Boga. To orędzie Miłosierdzia Karol Wojtyła zaczął odkrywać już w latach II wojny światowej, gdy jako robotnik Solvayu przychodził w drewniakach do klasztornej kaplicy Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia w Krakowie-Łagiewnikach, gdzie otaczany był czcią obraz Jezusa Miłosiernego. Po święceniach kapłańskich celebrował tu uroczyste nabożeństwa ku czci Miłosierdzia Bożego zapoczątkowane przez krakowskiego spowiednika Siostry Faustyny o. Józefa Andrasza SJ. Wtedy miał okazję, aby głębiej zapoznać się z posłannictwem Apostołki Bożego Miłosierdzia. Przekonany o potrzebie tego daru dla świata i po upewnieniu się, że obowiązująca wówczas Notyfikacja Stolicy Apostolskiej zabraniająca szerzenia kultu Miłosierdzia w formach przekazanych przez Siostrę Faustynę nie stoi na przeszkodzie – rozpoczął w diecezji proces zmierzający do wyniesienia jej na ołtarze. Kaplicę, do której przeniesiono doczesne szczątki Apostołki Bożego Miłosierdzia – już w 1968 roku wpisał na listę sanktuariów diecezji krakowskiej. „Od samego początku mojej posługi Piotrowej w Rzymie – wyznał Jan Paweł II w 1981 roku – uważałem, że głoszenie tego orędzia to moje szczególne zadanie. Wyznaczyła mi je Opatrzność w dzisiejszej sytuacji człowieka, Kościoła i świata (…) jako moje zadanie przed Bogiem” (Collevalenza, 22 listopada 1981). Jako papież beatyfikował (18 kwietnia 1993) i kanonizował (30 kwietnia 2000) Siostrę Faustynę. „Doznaję dziś naprawdę wielkiej radości – mówił w homilii kanonizacyjnej – ukazując całemu Kościołowi jako dar Boży dla naszych czasów życie i świadectwo Siostry Faustyny Kowalskiej. Jezus powiedział [do niej]: «Nie znajdzie ludzkość uspokojenia, dopokąd się nie zwróci z ufnością do miłosierdzia Mojego» (Dz. 300). Za sprawą polskiej zakonnicy to orędzie związało się na zawsze z XX wiekiem, który zamyka drugie tysiąclecie i jest pomostem do trzeciego. Nie jest to orędzie nowe, ale można je uznać za dar szczególnego oświecenia, które pozwala nam głębiej przeżywać Ewangelię Paschy, aby nieść ją niczym promień światła ludziom naszych czasów.” W tym dniu, u progu Roku Jubileuszowego 2000 – Ojciec Święty przekazał światu to orędzie na trzecie tysiąclecie, aby ludzie lepiej poznali prawdziwe oblicze Boga i prawdziwe oblicze człowieka, aby „rozjaśniało ono ludzkie drogi” i było źródłem nadziei. Jest to orędzie „o niepowtarzalnej godności, wartości każdego człowieka”, orędzie wzywające do zaufania Bogu, który pierwszy umiłował, i do naśladowania Go w miłosierdziu wobec bliźnich. Miłosierdzie Boże zdaniem Jana Pawła II powinno „inspirować współczesnego człowieka, współczesną ludzkość, aby mogła stawić czoło kryzysowi sensu życia, podjąć wyzwania związane z różnorakimi potrzebami, a przede wszystkim, by mogła wypełnić obowiązek obrony godności każdej ludzkiej osoby”. W czasie uroczystości kanonizacyjnej Ojciec Święty Jan Paweł II ustanowił dla całego Kościoła pierwszą niedzielę Wielkanocną Niedzielą Miłosierdzia Bożego i w ten sposób spełnił życzenie Chrystusa: „Święto Miłosierdzia wyszło z wnętrzności Moich, pragnę, aby uroczyście obchodzone było w pierwszą niedzielę po Wielkanocy. Nie zazna ludzkość spokoju, dopokąd nie zwróci się do źródła miłosierdzia Mojego” (Dz. 699) – mówił Jezus do Siostry Faustyny. Beatyfikacja, kanonizacja Siostry Faustyny, papieskie pielgrzymki do Łagiewnik, coroczne obchody święta Miłosierdzia czy liturgiczne wspomnienie Apostołki Bożego Miłosierdzia, a także wiele innych wydarzeń w Piotrowej posłudze Jana Pawła II były okazją, by ukazywać światu wzór świętości, jaki Bóg nam ofiarował w życiu Siostry Faustyny, i dar orędzia Miłosierdzia. Także dzień jego śmierci i data beatyfikacji o tym mówią. Wezwanie Kościoła do głoszenia światu orędzia Miłosierdzia Ukazywanie światu daru orędzia Miłosierdzia szło w parze z wezwaniem, aby go nie tylko poznawać, ale je przyjąć i nieść światu jak światło i „rękojmię nadziei". Już w encyklice „Dives in misericordia” nie tylko ukazywał miłosierną miłość Boga oraz piękno chrześcijańskiego miłosierdzia, ale także wzywał Kościół do głoszenia miłosiernej miłości Boga, czynienia miłosierdzia w relacjach międzyludzkich i do modlitwy o miłosierdzie dla świata wobec wielorakich zagrożeń, jakie on przeżywa. Te zadania zbieżne są z orędziem Miłosierdzia zapisanym w „Dzienniczku” Siostry Faustyny. Kościół od początku swego istnienia (…) – po raz kolejny powtórzył Jan Paweł II na krakowskich Błoniach w 2002 roku – „naucza o Bożym miłosierdziu, które jest rękojmią nadziei i źródłem zbawienia człowieka. Wydaje się jednak, że dzisiaj jest szczególnie wezwany, by głosić światu to orędzie. Nie może zaniechać tej misji, skoro wzywa go do tego sam Bóg przez świadectwo św. Siostry Faustyny” (Kraków, Błonia 18 sierpnia 2002). Zawierzając cały świat Bożemu Miłosierdziu w Sanktuarium w Krakowie-Łagiewnikach powiedział, że pragnie, aby to „orędzie o miłosiernej miłości Boga, które tutaj zostało ogłoszone za pośrednictwem Siostry Faustyny, dotarło do wszystkich mieszkańców ziemi i napełniało ich serca nadzieją. Niech to przesłanie rozchodzi się z tego miejsca na całą naszą umiłowaną Ojczyznę i na cały świat. Niech się spełnia zobowiązująca obietnica Pana Jezusa, że stąd ma wyjść „iskra, która przygotuje świat na ostateczne Jego przyjście” (por. Dz. 1732). Trzeba tę iskrę Bożej łaski rozniecać. Trzeba przekazywać światu ogień miłosierdzia. W miłosierdziu Boga świat znajdzie pokój, a człowiek szczęście!” Wiele razy apelował do chrześcijan: „Bądźcie świadkami…, bądźcie apostołami Bożego Miłosierdzia”. „Tajemnica miłosiernej miłości Boga była w centrum pontyfikatu mego czcigodnego poprzednika” – powiedział Ojciec Święty Benedykt XVI. Przejawiało się to nie tylko w nauczaniu Jana Pawła II, ale także w stylu jego życia i apostolskiej posługi. Jego pontyfikat już od pierwszych słów po wyborze na Stolicę Piotrową – od słynnego: „Nie lękajcie się, otwórzcie drzwi Chrystusowi” – aż po chwile odchodzenia do domu Ojca był świadectwem całkowitego zawierzenia Bogu, zdania się na Jego wolę, która – jak pisała św. Siostra Faustyna – jest dla nas samym miłosierdziem. Zgłębianie tajemnicy miłosierdzia Boga prowadziło także do ukazywania ewangelicznej postawy świadczenia dobra bliźnim, która winna się stać nie tylko stylem chrześcijańskiego życia, ale i podstawową zasadą życia społecznego. Apelował o nową wyobraźnię miłosierdzia, która nie tylko dostrzega potrzeby drugiego człowieka, ale także potrafi im zaradzać w sposób bezinteresowny, z poszanowaniem ludzkiej godności i w duchu autentycznej miłości. „Nadszedł czas – mówił – by orędzie o Bożym miłosierdziu wlało w ludzkie serca nadzieję i stało się zarzewiem nowej cywilizacji – cywilizacji miłości” (Kraków – Błonia, 18 sierpnia 2002).