Turcja – bomba zegarowa z opóźnionym zapłonem

Przez lata, szczególnie w czasach zimnej wojny, Turcja, członek NATO, była ważnym sojusznikiem Stanów Zjednoczonych i Zachodu. Ktoś porównał ten kraj do lotniskowca, z którego można kontrolować: południową Europę, Kaukaz, Bliski Wschód, Morze Czarne i znaczną część Morza Śródziemnego. Stosunki z zachodnimi demokracjami były dobre również dlatego, że Turcja, jak głosi jej konstytucja, jest republiką laicką i demokratyczną, a armia odgrywała rolę strażnika świeckości państwa. Ostatnie dziesięciolecia były też dla kraju okresem dynamicznego rozwoju gospodarczego. W 2005 r. rozpoczęto negocjacje w sprawie przystąpienia Turcji do UE, które jednak od początku utrudniały takie problemy, jak: okupacja północnego Cypru, nie najlepsze stosunki z Grecją oraz obawy o skutki wejścia do struktur europejskich państwa islamskiego, którego ludność przekracza 80 mln. Sprawy pogorszyły się jeszcze bardziej, gdy do władzy doszła Partia Sprawiedliwości i Rozwoju prezydenta Recepa Tayyipa Erdogana i rozpoczął się proces islamizacji „laickiej republiki” oraz zaczęto prowadzić politykę, którą uznano za neoosmańską. Dlatego Turcja na początku konfliktu w Syrii popierała sunnickie ugrupowania walczące z reżymem Baszara al-Asada, pozwalała na przemyt broni i przepływ dżihadystów. Obecnie jest w koalicji walczącej z tzw. Państwem Islamskim, ale jej priorytetem jest walka z Kurdami, by nie dopuścić do powstania ich niezależnego państwa. Wojna na Bliskim Wschodzie, za którą Turcja jest w części odpowiedzialna, spowodowała migrację milionów ludzi. W zamian za kontrolę przepływu uchodźców Erdogan żąda od UE miliardów euro oraz zniesienia wiz w Unii dla obywateli tureckich, co może mieć olbrzymie konsekwencje społeczno-polityczne.

W. R.

WŁODZIMIERZ RĘDZIOCH: – Panie Profesorze, spotkaliśmy się w 2014 r., przed wizytą papieża Franciszka w Turcji, aby rozmawiać o tym wielkim kraju, który jest członkiem NATO i aspiruje do wejścia do UE. W ostatnim czasie sytuacja w kraju rządzonym w sposób coraz bardziej autorytarny przez Recepa Tayyipa Erdogana ulega gwałtownym przemianom. Co się dzieje w Turcji?

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Reklama

PROF. MASSIMO INTROVIGNE: – Myślę, że powinniśmy opierać się na faktach. Prezydent Erdogan przez lata proponował islam polityczny, który charakteryzował się symbolicznie takimi aspektami, jak kobiecy welon i edukacja, ale jednocześnie był otwarty na dialog z Zachodem oraz był za uznaniem, choć niecałkowitym, praw mniejszości religijnych i praw kobiet. Uważał, że w ten sposób stanie się modelem dla świata islamskiego, a jednocześnie wprowadzi Turcję do Unii Europejskiej. Miał w tym poparcie szanujących go tzw. trzech B – Busha, Blaira i Berlusconiego. Włochy są drugim partnerem gospodarczym Turcji, a Berlusconi był świadkiem na ślubie syna Erdogana. Strategia ta jednak się nie powiodła. Islam polityczny jest zdominowany przez ekstremistów, którzy uważają Erdogana za zdrajcę i dlatego dokonują zamachów terrorystycznych również w Turcji. Erdogan poczuł się oszukany przez Europę, gdyż zdał sobie sprawę, że bez względu na coraz to nowe koncesje Turcja nigdy nie wejdzie do Unii Europejskiej, ponieważ europejska opinia publiczna jest temu przeciwna i ukarałaby w wyborach tych polityków, którzy są za przystąpieniem tego kraju do UE. Tym bardziej że trio Bush-Blair-Berlusconi, sponsorzy Erdogana, są już z dala od liczącej się polityki. Do tego dochodzi poważny kryzys emigrantów oraz problem, który poza granicami Turcji nie jest niemal nigdy rozumiany, a mianowicie, że w tym kraju nie mamy do czynienia z konfliktem między środowiskami islamskimi i świeckimi.

– O jaki więc konflikt chodzi?

– Jest to konflikt wewnątrz samego tureckiego islamu politycznego i świata bractw islamskich, do których należy Erdogan, konflikt pomiędzy rządem a Fethullahem Gülenem, wpływowym tureckim kaznodzieją rezydującym w USA, który kontroluje w Turcji prawdziwe imperium gospodarcze, medialne i edukacyjne i który stał się zaprzysiężonym wrogiem prezydenta.

– Erdogan zamyka gazety, stacje telewizyjne i agencje informacyjne, które są krytycznie nastawione wobec jego polityki, a dziennikarze trafiają do więzienia za demaskowanie takich faktów, jak zaangażowanie tureckich służb specjalnych w przemyt broni dla islamskich bojowników w Syrii. Prezydent zdymisjonował też premiera Ahmeta Davutoglu, ponieważ był „zbyt słaby” w stosunku do Zachodu. Czy Turcja jest jeszcze krajem demokratycznym?

– Erdogan zareagował w sposób autorytarny na trudności spowodowane fiaskiem najważnejszych elementów swojej polityki – hegemonii w islamie politycznym i wejścia do UE, fiaskiem, które po raz pierwszy miało również wpływ na wybory (AKP nadal wygrywa, ale są to zwycięstwa coraz bardziej niepewne) i gospodarkę (jest ona w dalszym ciągu silna, ale jesteśmy daleko od czasów boomu ekonomicznego). Stał się też nieufny w stosunku do Europy, bo poczuł się upokorzony, co ma znaczenie nie tylko psychologiczne dla kogoś, kto uważa się za spadkobiercę tradycji turecko-mongolsko-imperialnej, która w przeszłości miała wpływ na terytoria znacznie większe niż obecna Unia Europejska. Niestety, w wielu zachodnich mediach kładzie się nadmierny akcent na stanowisko świeckiej opozycji, która jest bliższa zachodniej mentalności, ale nie ma dużego znaczenia w samej Turcji, gdzie opozycją, która naprawdę się liczy, jest ta wewnętrzna, w islamie politycznym. Poza tym porównuje się Erdogana do al-Asada czy as-Sisiego, co jest śmieszne. Rząd z pewnością prowadzi politykę policyjną i autorytarną wobec sędziów i dziennikarzy, którą słusznie się krytykuje, ale wybory w Turcji są w zasadzie uczciwe; jeśli większość obywateli będzie głosować przeciwko AKP, partia ta przejdzie do opozycji zgodnie z logiką demokratycznej zmiany władzy, o czym nie możemy powiedzieć w przypadku Egiptu i Syrii.

– Maurizio Molinari, dyrektor wpływowego włoskiego dziennika „La Stampa”, podsumował aspiracje Turcji Erdogana w następujący sposób: „Ankara chce obalenia al-Asada, aby przekształcić Syrię w państwo sunnickie rządzone przez grupy islamskie, odwołujące się do ideologii Bractwa Muzułmańskiego, która pokrywa się w dużej mierze z ideologią partii AKP Erdogana, w celu stworzenia neoosmańskich wpływów na Bliskim Wschodzie, naznaczonym rozpadem państw arabskich. Jednym słowem, chodzi o położenie fundamentu pod sułtanat Erdogana w regionie”. Czy zgadza się Pan Profesor z tą analizą?

– Od końca imperium osmańskiego Turcja, również ta rządzona przez laickich wojskowych, zawsze dążyła do hegemonii regionalnej. Dlatego uważała za nie do zniesienia fakt, że w Syrii, byłej prowincji osmańskiej, sunnici, którzy stanowią większość ludności, są w dużej mierze odsunięci od władzy politycznej przez alawicką mniejszość, która nie stanowi nawet 15 proc. ludności. Kwestie te zawsze były ważne dla Turcji, ale stały się sprawą kluczową teraz, w czasach wojny w Syrii, migracji uchodźców, a także nieufności w stosunku do Europy.

– Przez długi czas Turcja była dla Unii Europejskiej gwarantem stabilności i bezpieczeństwa w całym regionie. Ale sytuacja zmieniła się, gdy Turcja Erdogana na początku wspierała dżihadystów z tzw. Państwa Islamskiego, pozwalała na tranzyt broni i bojowników, kupowała ropę naftową od przemytników z ISIS. Teraz szantażuje Europę uchodźcami uciekającymi przed wojną, za którą sama jest częściowo odpowiedzialna. Czy Turcja stała się problemem dla Europy?

– Tak, ale zanim tak się stało, Europa była problemem dla Turcji. Europa sama sobie nawarzyła piwa. W istocie mogła przyjąć Turcję do UE albo uświadomić Turkom, że opozycja europejskiej opinii publicznej sprawia, iż jest to niemożliwe. Były ważne powody, by wybrać jedną lub drugą opcję. Ale wybrano inną – powtarzano Turcji, że jutro, pojutrze, w ciągu 5 lub 10 lat będzie mogła wstąpić do Unii Europejskiej na określonych warunkach, podczas gdy wiedziano doskonale, że to nieprawda. Tak przez kilka lat trzymano Turków w niepewności, ale w końcu zaczęło ich to irytować.

– Wygląda na to, że Turcja zamiast walczyć z ISIS jest bardziej zainteresowana zwalczaniem Kurdów na swoim terytorium (PKK), w Syrii oraz w Iraku (peszmergowie). To prowadzi do napięć w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi, które zbroją Kurdów walczących w terenie z islamistami. Jakie znaczenie ma „problem kurdyjski” w konflikcie na Bliskim Wschodzie?

Reklama

– Turcja nigdy nie zaakceptuje państwa kurdyjskiego. W tym względzie laicka opozycja, której punktem odniesienia są nadal niektóre sektory armii, jest jeszcze bardziej „twarda” niż partia Erdogana. Tak samo jak nigdy nie zaakceptuje pozostania przy władzy al-Asada. W tych dwóch sprawach 90 proc. Turków (nie licząc tureckich Kurdów) zgadza się bez względu na ich przekonania polityczne. Jeśli nie weźmie się tego pod uwagę, to nie można zrozumieć nawet tureckiej postawy wobec ISIS. Erdogan jest uważany przez ISIS za zdrajcę, ale on sam uważa Isis za mniejsze zło w porównaniu z kurdyjskim nacjonalizmem i dyktaturą alawitów al-Asada w Syrii. I powtarzam: w tym większość Turków – nawet ci, którzy demonstrują przeciwko Erdoganowi – zgadza się z nim.

– W zamian za kontrolę fali migrantów Turcja chce miliardów euro oraz domaga się (chociaż jest to raczej szantaż) bezwizowego wjazdu swoich obywateli do UE. Czy Europa może sobie pozwolić na otworzenie swych granic dla 79 mln tureckich muzułmanów?

– Teoretycznie nie. W praktyce jednak Europa ma ograniczone pole manewru, chyba że ucieknie się do jedynego sposobu, aby skutecznie zahamować fale migrantów, którym byłoby pokonanie ISIS i zaprowadzenie pokoju w Syrii i Iraku.

– Turcja pozostaje kandydatem do przystąpienia do UE. Ale czy zmiany autorytarne i silna islamizacja tego kraju nie powinny zmusić nas do zastanowienia się, czym właściwie ma być Unia, która nazywa się „europejską”?

– Być może. Ale takie refleksje należało podjąć przed złożeniem Turcji obietnic, wiedząc, że nie będzie można ich dotrzymać. Oszukiwanie Turków wydawało się przebiegłym zabiegiem, ale okazało się, że była to prawdziwa „bomba zegarowa”, która wybuchła dzisiaj i uczyniła wiele szkód.

W czwartek 11 października br. rozpoczął się Rok Wiary. Nie jest to pierwszy tematyczny rok w ostatnich latach. Wystarczy wspomnieć Rok św. Pawła, Rok Kapłaństwa, Eucharystii, Różańca czy Wielki Jubileusz Dwutysiąclecia Chrześcijaństwa poprzedzony trzema latami poświęconymi poszczególnym Osobom Trójcy Świętej. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że pontyfikaty Jana Pawła II i Benedykta XVI są w szczególny sposób ukierunkowane na poprawną interpretację postanowień Soboru Watykańskiego II i wcielanie ich w życie - zgodnie z pragnieniem Ducha Świętego. W ten sposób tych dwóch następców św. Piotra i namiestników Chrystusa na ziemi kontynuuje dzieło swoich poprzedników, aby świadomość Kościoła i jego tradycja rozwijały się w sposób integralny, mimo różnych zawirowań i nieprawidłowości doktrynalnych czy duszpasterskich, które pojawiły się w ostatnich dziesięcioleciach w Kościele i na jego obrzeżach.
Zmęczenie, zniechęcenie, egoizm, nieuporządkowane pragnienia mają ścisły związek z naszą wiarą, z wewnętrznym przekonaniem, z wizją naszego życia na ziemi i w wieczności. Dekalog - zwerbalizowane przez Boga prawo naturalne - obowiązuje wszystkich ludzi, porządkuje i obiektywizuje myślenie, daje wizję mądrości i wiedzy każdemu człowiekowi niezależnie od wiary i religii. Dlatego wszyscy ludzie mają obowiązek kierować się sumieniem, a czytając Ewangelię, mogą się dowiedzieć, co o realizowaniu życia mówił Jezus. Świat jest dziełem Boga i ilekroć o tym zapomina, redukuje swoją godność, zaciemnia tożsamość. Bóg i dzisiaj podtrzymuje świat w istnieniu, otwiera nieoczekiwane perspektywy, ujawnia tajemnice natury, czeka na nawrócenie, stwarza ku temu okazje. Niestety, obserwujemy dziś nadprodukcję fałszywych ideologii i fałszywych ideałów. Wyrazem ich jest legalizacja zjawisk i zachowań najbardziej nieludzkich, takich jak aborcja czy eutanazja, skandale seksualne czy molestowanie dzieci, poniżające rozrywki, morderstwa i inne. Prawdziwie niepokojące jest to, że ludzie przestają mieć szacunek do samych siebie. Godność i honor tracą konkretne osoby, a z nimi tracą go uniwersytety, partie i ugrupowania kulturalne.
Zsekularyzowany liberalizm awansował dziś do rangi światowej religii, której często uczy się w szkołach, oczywiście, pod innymi szyldami. W Polsce nie brakuje zdumiewających przykładów lansowanego relatywizmu moralnego, kulturowego czy prawnego. Okazji do refleksji dostarcza nam codzienne życie. Kościół pada ofiarą nieprzyjemnego kłamstwa, które ma charakter iluzji. Od kilku lat imputuje się Kościołowi, że jest leniwy, że się nie stara, nie zabiega o wiernych, że jest go za mało na dole, wśród ludzi, że jest pozbawiony wyobraźni. Tymczasem Kościół pracuje najwięcej ze wszystkich instytucji społecznych, jakie w Polsce istnieją, jest wszędzie: w edukacji, medycynie, filantropii, blisko państwa, blisko potrzebujących, biednych itd. Kościół jest najbardziej urozmaiconą organizacją, prowadzi kilka tysięcy wielkich projektów, które są zakorzenione w skrajnie różnych dziedzinach. Co chwilę słychać, że w Kościele coś wymyślono i że poparło to mnóstwo ludzi. Demokracja jest wielką wartością, ale bez moralności staje się harcowiskiem prowadzącym do totalitaryzmu. Dlatego nie brak dziś głosów poważnych myślicieli, którzy twierdzą, że przeżyła się również sama demokracja (Paul Ricoeur, Marcel Gauchet). Rozsądek woła o uzupełnienie jej doświadczeniami narodów, o respektowanie praw natury i stanowienie praw zgodnych z prawem Bożym.
Pan Jezus mówił o Bogu Ojcu, otworzył drogę zbawienia, ale też ujawnił podstępy szatana. Założone przez Chrystusa „chrześcijaństwo nie jest czystą nauką ani teorią na temat tego, co było i co będzie z duszą człowieka, ale jest świadectwem rzeczywistego wydarzenia, mającego wpływ na całe życie człowieka” (L. Wittgenstein). Chrystus jest Bogiem, którego chrześcijanin przez wiarę spotkał i swoje życie stara się dostosować do Niego.
Rok Wiary ma być czasem intensywnego „treningu”, aby życie nasze przeżywać po chrześcijańsku, głębiej wnikać w jego tajemnice, by coś lepszego dokonało się w naszym życiu, aby coś się zmieniło, rozświetliło, uświadomiło. Diabeł kusi, chce pozyskać dla siebie. Chce osłabić naszą wiarę, oddzielić od Boga i Kościoła. Reszta pójdzie łatwo. Każdy szczegół będzie tu ważny, będzie jednoczył lub oddzielał od Jezusa.
Mojżesz zwracał uwagę na rolę wdzięczności wobec Boga. Kto umie dziękować Bogu, ten uznaje Go dawcą dóbr duchowych i materialnych. A ponieważ wie, od kogo je otrzymał, tym większe na przyszłość uzyska. A św. Paweł przypomina, że chrześcijaństwo ukryte, anonimowe, to chrześcijaństwo chore. Bez głoszenia wiary, przypominania prawdy nie da się wypełnić poleceń Jezusa: „Jeżeli więc ustami swoimi wyznasz, że Jezus jest Panem, osiągniesz zbawienie” (Rz 10,9).
Rok Wiary ma być czasem wiary czynnej, wzrastającej przez czyny. Bł. Jan Paweł II w dokumencie „Na początku nowego tysiąclecia” przypomniał, że katolicy powinni wypływać na głębię wiary, sięgać po świętość, bo jedynie ona „okazała się rzeczywistością, która lepiej niż cokolwiek innego wyraża tajemnicę Kościoła” (nr 7). Chrześcijaństwa nie da się zamknąć tylko do tradycji, kultury czy przeżycia estetycznego. Ono prowadzi do zjednoczenia z Bogiem, otwiera perspektywę transcendencji, nieskończoności, zbawienia, które zaczynamy realizować już tu, na ziemi. Skuteczne działania chrześcijan mają początek w kontemplacji Chrystusa. Powinniśmy umieć Go dostrzec przede wszystkim w twarzach tych, z którymi On się utożsamiał: z potrzebującymi pomocy, cierpiącymi i biednymi. Rozpoczęty Rok Wiary zainicjuje z pewnością sporo wydarzeń, które rozpalą wiele grup katolickich. Zdarzy się dużo dobrego. Nie będzie cicho i pusto. W tego rodzaju historiach aktywności jest dużo i dużo jest też korzystnych konsekwencji. W polskim Kościele ludzie wymiernie robią coś razem, wymiernie się komunikują. Wielu jest animatorów, którzy spędzają całe dnie, oddając się różnym kościelnym działaniom. Rok Wiary z pewnością pobudzi do realizowania dodatkowych zadań.
Warto zaznaczyć, że w dziejach społeczeństw, narodów, wspólnot i grup ludzkich zdarzają się lata szczególne i wyjątkowe pod wieloma wzglądami. Zapadają one głęboko w pamięć kolejnych pokoleń, znajdują odzwierciedlenie w podręcznikach historii czy literatury. Wspomnieć można rok 1812, który Adam Mickiewicz uwiecznił w „Panu Tadeuszu”: „O roku ów! Kto ciebie widział w naszym kraju!/Ciebie lud zowie dotąd rokiem urodzaju,/A żołnierz rokiem wojny; dotąd lubią starzy/O obie bajać, dotąd pieśń o tobie marzy./Z dawna byłeś niebieskim oznajmiony cudem/I poprzedzony głuchą wieścią między ludem...”. Przywołując słowa wieszcza, zauważyć należy, że ludzie zostali tak stworzeni, że potrzebują odwołań do znaczących wydarzeń z przeszłości. Dają im one nie tylko poczucie ciągłości historii, ale pozwalają także określić własne miejsce w dziejach świata. Sytuują człowieka w czasie i dają mu poczucie sensownego nim gospodarowania. Dlatego szczególny okres Roku Wiary. „Rok Wiary jest zachętą do autentycznego i nowego nawrócenia się do Pana, jedynego Zbawiciela świata” - napisał Ojciec Święty i dodał: „Pragniemy, aby ten Rok rozbudził w każdym wierzącym aspirację do wyznawania wiary w pełni i z odnowionym przekonaniem, z ufnością i nadzieją. Będzie to też dobra okazja, by z większym zaangażowaniem celebrować wiarę w liturgii, a zwłaszcza w Eucharystii, która jest «szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i zarazem jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc». Jednocześnie pragniemy, żeby świadectwo życia ludzi wierzących było coraz bardziej wiarygodne. Zwłaszcza w tym Roku każdy wierzący powinien na nowo odkryć treść wiary, którą wyznaje, celebruje, przeżywa i przemadla, i zastanowić się nad samym aktem wiary”.