KS. IRENEUSZ SKUBIŚ: – Zbliża się 50. rocznica zamknięcia obrad Soboru Watykańskiego II, o którym historycy mówią, że zainicjował nową epokę w dziejach relacji państwo-Kościół. Na czym ta nowość polega?

KS. PROF. JÓZEF KRUKOWSKI: – Sobór Watykański II zainicjował nową epokę, zwaną epoką pokonstantyńską. Nowość ta ma wiele aspektów. Sobór nie wydał specjalnego dokumentu w kwestii relacji państwo-Kościół, ale wypowiedział się na ten temat w kontekście misji Kościoła w świecie współczesnym i roli katolików, jako współobywateli, w życiu politycznym. I w tym kontekście należy rozpatrywać problematykę relacji państwo-Kościół. Przede wszystkim Kościół na soborze zrezygnował z postulatów państwa katolickiego, narzuconego Kościołowi przez cesarzy rzymskich, którzy w miejsce państwa pogańskiego chcieli zbudować państwo katolickie. Konstantyn Wielki, od którego imienia nosi nazwę ta epoka, proklamował wolność religijną dla wszystkich, w szczególności dotyczyło to katolików, którzy byli krwawo prześladowani. Twórcą idei państwa katolickiego był jednak Teodozjusz Wielki, który chciał podporządkować sobie Kościół. Kościół przez wiele wieków bronił się przed taką instrumentalizacją, a na Soborze Watykańskim II zajął oficjalne stanowisko przeciwko takiej polityce władzy świeckiej, zmierzającej do podporządkowania Kościoła swojej woli.

– Na czym polega oryginalność zasad relacji państwo-Kościół proklamowanych na Soborze Watykańskim II?

– Sobór Watykański II dokonał współczesnej wykładni nakazu Jezusa Chrystusa zawartego w Ewangelii i podstawowych zasad prawa naturalnego, obowiązujących każdego człowieka, bez względu na jego przekonania religijne i polityczne. Jeśli chodzi o Ewangelię, to podstawowe znaczenie ma tutaj odpowiedź Chrystusa udzielona faryzeuszom na podstępne pytanie: „Czy godzi się płacić podatek cesarzowi?”. Izrael znajdował się bowiem pod okupacją rzymską. Rzymianie nakładali na Żydów wysokie podatki. Podstęp faryzeuszy polegał na tym, że jeśli Chrystus odpowie, iż godzi się płacić podatek, to narazi się Żydom; a jeśli odpowie, iż nie godzi się, to narazi się władzy rzymskiej. Chrystus w odpowiedzi na to podał zasadę uniwersalną, która obowiązuje także w epoce współczesnej. Sobór natomiast dokonał wykładni zasady proklamowanej przez Chrystusa, biorąc pod uwagę współczesną rzeczywistość społeczno-polityczną.
Sobór Watykański II w miejsce postulatu państwa katolickiego proklamował kilka zasad dotyczących relacji państwo-Kościół, które odnoszą się do każdego reżimu politycznego. Po Soborze Watykańskim II znalazły one zastosowanie w ustawodawstwie wielu państw demokratycznych, zwłaszcza w Europie Środkowo-Wschodniej w okresie transformacji ustrojowych, wiodących od totalitaryzmu do demokracji.

– Jakie konkretnie zasady relacji państwo-Kościół zostały proklamowane na Soborze Watykańskim II?

– Tych zasad jest kilka. Na pierwszym miejscu należy wymienić zasadę poszanowania społeczeństwa pluralistycznego pod względem religijnym, światopoglądowym i kulturowym. Znikła wizja idealnego państwa katolickiego jako monolitu, w którym zarówno rządzący, jak i rządzeni wyznają tę samą wiarę katolicką. Zjawisko to jest powszechne i będzie mieć swoją kontynuację w przyszłości. Postulat realizacji państwa katolickiego we współczesnym świecie okazał się niemożliwy, a proces pluralizmu religijnego i światopoglądowego jest nieodwracalny. W konsekwencji zaistniała potrzeba bardziej jasnego niż w przeszłości odróżnienia Kościoła, jako wspólnoty religijnej, od państwa, jako wspólnoty politycznej, do których jednocześnie należą ci sami ludzie – jako wierni i obywatele. W kontekście pluralizmu należy respektować następujące zasady relacji państwo-Kościół, obowiązujące katolików w życiu publicznym:
1. Zasada poszanowania i ochrony wolności sumienia i religii w życiu prywatnym i publicznym, w wymiarze indywidualnym i społecznym.
2. Zasada poszanowania autonomii i niezależności Kościoła i państwa, każdego w swoim porządku, tzn. Kościoła w porządku religijno-moralnym, a państwa w budowaniu bezpiecznego porządku prawnego w wymiarze życia człowieka na ziemi.
3. Zasada współdziałania między Kościołem a państwem dla dobra człowieka i dobra wspólnego w wymiarze etycznym i prawnym. Współdziałanie to może być spontaniczne – odpowiednio do aktualnych potrzeb; lepiej jest, gdy zostanie uzgodnione między kompetentnymi organami władzy kościelnej i państwowej w formie dwustronnej umowy międzynarodowej, jaką jest konkordat.

– Czy powyższe zasady mają zastosowanie w porządku prawnym współczesnych państw, a w szczególności w Polsce?

– Ogólnie należy stwierdzić, że powyższe zasady relacji państwo-Kościół znalazły afirmację w ustawodawstwie wielu państw, a w szczególności w Polsce w okresie przemian ustrojowych, zwłaszcza w art. 25 i 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.

– Czy dlatego w laickiej prasie pojawiają się zarzuty, że Polska jest państwem wyznaniowym?

– Mówienie o tym, że Polska to państwo wyznaniowe, jest wyrazem braku świadomości, czym jest państwo wyznaniowe, a czym państwo świeckie. Jeżeli takie zarzuty stawiają politycy partii rządzącej, stanowi to przejaw ich ignorancji. Godne ubolewania jest, że głoszą je tacy politycy, którzy jednocześnie mówią, iż są katolikami.

– Jaki wobec tego mamy model relacji państwo-Kościół w Polsce, mówiąc językiem nauki o polityce?

– W oparciu o zasady zawarte w Konstytucji RP z 1997 r. Polska nie jest państwem wyznaniowym, ale jest państwem świeckim. Jest to polski model państwa świeckiego, zgodny z postulatami Soboru Watykańskiego II. Innymi słowy – można powiedzieć, że jest to model separacji skoordynowanej między państwem a Kościołem, które są społecznościami odmiennego typu, a z których każda ma swój system prawa; są one autonomiczne i w swojej dziedzinie od siebie niezależne, ale dla dobra wspólnego mają ze sobą współdziałać. Z tej racji, że większość obywateli współczesnego państwa polskiego należy do Kościoła katolickiego, katolicy jako obywatele tego państwa mają prawo domagać się poszanowania swoich przekonań religijnych i etycznych w życiu publicznym. Dotyczy to zarówno stanowienia ustaw przez Sejm i Senat, promulgacji ich przez Prezydenta RP, jak i stosowania ich przez organy władzy administracyjnej i sądowej. Należy zatem stwierdzić, że w Polsce obowiązuje model państwa świeckiego, który jest najlepszy z możliwych.

– A jak się przedstawia realizacja tego modelu w rzeczywistości?

– Zgodnie z konstytucją Polska jest państwem demokratycznym, w którym każdy człowiek – niezależnie od przekonań religijnych, politycznych i światopoglądowych – ma zagwarantowane równe prawa w życiu publicznym. Natomiast brak jest zrozumienia tej prawdy w praktyce życia politycznego. Nieporozumienie polega na tym, że niektóre środowiska laickie – w znacznej mierze pod wpływem mediów i pod naciskiem różnych grup interesów zagranicznych – dążą do tego, aby katolicy milczeli w sprawach społecznych i politycznych, nie korzystali z należnych im praw, zagwarantowanych w konstytucji, takich jak poszanowanie prawa do: życia od poczęcia do naturalnej śmierci, wolności sumienia i słowa, w szczególności wolności lekarza do korzystania z klauzuli sumienia w sprawach dotyczących aborcji, jak wskazuje na to kazus prof. Bogdana Chazana.

– Dlaczego, mimo że większość społeczeństwa należy do Kościoła, praktyka stanowienia ustaw i stosowania ich w życiu odbiega od gwarancji wpisanych do konstytucji i przekonań katolików?

– Tego rodzaju rozbieżności między podstawowymi zasadami relacji państwo-Kościół, proklamowanymi w konstytucji, w znacznej mierze są przejawem ignorancji ze strony społeczeństwa, jak również nacisków wywieranych przez media laickie na społeczeństwo. Ostatecznie będzie to zależeć od tego, komu polscy obywatele, jako wyborcy, katolicy, w nadchodzących wyborach powierzą sprawowanie funkcji najwyższych organów władzy ustawodawczej – tym, którzy zgodnie z nakazami sumienia kierują się zasadami katolickiej nauki społecznej, czy tym, którzy będąc katolikami, pozostają pod naciskiem ideologii ateistycznych, forsowanych przez media laickie. Sprawdzianem tego będzie wynik wyborów do parlamentu.

* * *

„Katolickie zasady relacji państwo-Kościół a prawo polskie”, redakcja: Józef Krukowski, Mirosław Sitarz, Henryk Stawniak, Lublin 2015, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, ul. Chopina 29/11, 20-023 Lublin, skr. poczt. 123, tel. (81) 525-01-93, tel./fax (81) 524-31-77, e-mail: tnkul@tnkul.pl, www.tnkul.pl. Dział Marketingu i Kolportażu: (81) 524-51-71.