Siła z siłą

WIESŁAWA LEWANDOWSKA: - W ostatnich latach opozycja wytykała polskim służbom specjalnym, zwłaszcza kontrwywiadowczym, że kiepsko wywiązują się ze swych zadań. Aż tu nagle wielki sukces: ujęto dwóch rosyjskich szpiegów! Jak Pan ocenia ten sukces?

PŁK ANDRZEJ KOWALSKI: - Tak naprawdę to nie wiem, co tu oceniać. Nie mamy żadnej informacji potwierdzonej przez czynniki rządowe, nie było konferencji prasowej szefa MSW, konferencji premiera, a wypowiedź prokuratora generalnego trudno uznać za wyczerpującą. Szacunek do społeczeństwa i dobrze rozumiany profesjonalizm nakazuje możliwie wyczerpujące informowanie o tego rodzaju zdarzeniach albo milczenie. Niestety, w naszych służbach obowiązuje źle rozumiany profesjonalizm...

- Co to znaczy?

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

- Polega on na bezustannym i naprawdę nie zawsze koniecznym chowaniu się za tajemnicą państwową. W ten sposób można łatwo ukryć olbrzymią niekompetencję, braki organizacyjne i wszystko przedstawić jako sukces.

- Eksperci generałowie zachwycali się w mediach sprawnością polskich służb...

- Rzeczywiście, starsi generałowie, jeszcze rodem z PRL-u, zaczęli dziwnie chętnie chwalić tę operację. Wypowiadali się zwłaszcza ci, którzy nigdy nie służyli w kontrwywiadzie. I właśnie ten zjednoczony chór pochlebców wydaje się niepokojący.

- Dlaczego?

Reklama

- Dlatego, że - moim zdaniem - usiłowano wyolbrzymić rolę zatrzymanych szpiegów. Chyba tylko po to, aby na tym tle promować nie tylko służby, ale także siłę i wiarygodność nowego rządu. Nagle podkręcono antyrosyjskość. I co najdziwniejsze, robią to ci, którzy jeszcze nie tak dawno nie dostrzegali żadnych zagrożeń ze strony Rosji... Taka manipulacja informacją i granie zagrożeniem bezpieczeństwa państwa w celach polityczno-propagandowych może sprowadzić prawdziwe zagrożenie.

- W jaki sposób?

- W taki, że dochodzi do przekierowania uwagi albo wręcz do znieczulenia społeczeństwa. W sytuacji poważnego zagrożenia ze strony rosyjskich służb - z jakim w dzisiejszej Polsce niewątpliwie mamy do czynienia - takie upuszczenie powietrza wentylem bezpieczeństwa wydaje się co najmniej bardzo nieroztropne...

- To znaczy?

- Wśród Polaków od dawna narastało przekonanie, że Rosjanie za dużo w Polsce mogą, że ich polityka w Polsce jest bardzo widoczna, że polityka rządu Tuska - której fundamenty tworzył także minister Sikorski - pozwoliła Rosjanom na zbyt wiele. Przeprowadzenie tej akcji kontrwywiadowczej odbieram więc przede wszystkim jako przekłucie balonu społecznych nastrojów. Moim zdaniem, to bardzo niebezpieczny poziom manipulacji, bo odwracający uwagę od istoty i prawdziwych rozmiarów całego zjawiska.

- Czy potrafiłby Pan dziś określić - posługując się swą wiedzą oraz rachunkiem prawdopodobieństwa - jak wielka i jak poważna jest obecność rosyjskiego wywiadu w Polsce?

Reklama

- Najłatwiej jest policzyć i zidentyfikować funkcjonariuszy wywiadu na etatach dyplomatycznych; według ostrożnych szacunków może ich być ponad dwudziestu. W ciągu kilkuletniej pracy najlepsi z nich nawiążą kilkaset pożytecznych dla siebie kontaktów. A co ciekawe, to nie oni prowadzą najważniejsze operacje... Trudno powiedzieć, ilu jest tych, którzy działają bez powiązania z ambasadą, w przedstawicielstwach handlowych, firmach, spółkach, którzy pracują jako dziennikarze mediów rosyjskich. Wywiad sowiecki, obecnie rosyjski, to wielka machina, która zasysa informacje niczym mocny odkurzacz - z różnych miejsc, w różny sposób, różnymi ssawkami. Może być dosłownie wszędzie. Są i tacy jego funkcjonariusze, którzy wrośli w życie kraju na tyle, że nie rozpoznajemy w nich kogoś obcego.

- Czyli tzw. nielegałowie, których opisuje Pan w swojej książce pt. „Rosyjski sztylet”. Nielegałowie to specyfika, twór i siła rosyjskiego wywiadu?

- To w sowieckiej Rosji w latach 20. po raz pierwszy na tak dużą skalę zastosowano tę formę wywiadu. Obecnie rosyjscy nielegałowie tworzą na świecie sieć wywiadowczą, głównie na wypadek wojny lub zamrożenia stosunków międzypaństwowych; wtedy są aktywowani, przejmują agenturę, zaczynają prowadzić pracę wywiadowczą.

- Czy w Polsce udało się kiedyś namierzyć nielegałów? Czy w ogóle polskie służby mogą mieć jakąś wiedzę na ich temat?

- Wiemy na pewno, że nielegałowie w Polsce działali w latach 80. ubiegłego wieku. I właściwie nic więcej nie można na ten temat powiedzieć. To jest ta kartka w księdze historii polskiego kontrwywiadu, na której jest tylko parę zdań, a po jej odwróceniu już nie wiadomo, co dalej...

- Dlaczego?

- Mamy na ten temat tylko jakieś ślady, strzępy informacji w archiwach IPN; to historycy IPN, przegrzebując zasoby, trafiali na podejrzane osoby. Jednak samo stwierdzenie faktu, że nielegałowie byli w latach 80. kierowani do Polski pochodzi z publikacji Wasilija Mitrochina pt. „Archiwum Mitrochina”; padają w niej konkretne pseudonimy.

- Udało się je bliżej zlokalizować?

Reklama

- Nasi historycy namierzyli w istniejącej dokumentacji kilka osób, które można by było kojarzyć z tymiż nielegałami. Co dalej? To już jest wielkie milczenie...

- Kiedy w naszej najnowszej historii można było zaobserwować największą aktywność sowieckiego wywiadu?

- Mówi się, że w czasie tzw. Wiosny Solidarności, jednak skłaniałbym się raczej do opinii, że wzmożona aktywność sowieckich służb w Polsce trwała nieprzerwanie przez całą pierwszą połowę lat 80. Oczywiście nie mamy żadnych ścisłych danych na ten temat, a jedynie szacunkowe wyliczenia, które wskazują na obecność w tamtym okresie ok. 100 oficerów wywiadu KGB, jak i GRU - ulokowanych w placówkach dyplomatycznych i jednostkach wojskowych.

- W swojej książce pisze Pan, że tamta nadobecność sowieckiego wywiadu pozwala lepiej zrozumieć pookrągłostołową rzeczywistość. To znaczy, że w jakiś bardzo konkretny sposób mógł on wpływać na kształt przyszłości Polski?

- Tak. Wiele wskazuje na to, że w tamtym właśnie czasie sowiecki wywiad chciał i mógł zbudować bardzo silne przyczółki na przyszłość. Wiązałbym tę wzmożoną obecność wywiadowczą z charakterystycznym dla sowieckich służb myśleniem strategicznym.

- Czy sowieckie służby szkicowały przyszłe scenariusze dla Polski?

Reklama

- Zapewne. Jeżeli sowieccy planiści rozważali pierestrojkę - a na podstawie różnych przesłanek można przyjąć, że decyzja o niej została podjęta już w 1983 r. - to logiczną konsekwencją tego było wysłanie do państw podległych silnych grup wywiadowczych, które przygotują moment i sposób przeobrażenia tak, aby przypadkiem władza nie wymknęła się z rąk tych, którzy powinni ją utrzymać. A że w Polsce Jaruzelski i Kiszczak nie byli ludźmi, którzy działali obok sowieckiego systemu komunistycznego, lecz byli z nim organicznie związani, to nie tylko sami utrzymali się przy władzy, ale nie ma najmniejszej wątpliwości, że wszystko, co zaproponowali - cały schemat przeobrażenia, także ludzi, których lansowali - musiało być w jakiś sposób dozorowane przez ZSRS. A Sowiety miały wtedy nie tylko miliony ludzi pod bronią - czym mogły straszyć - ale także ponadpięćsettysięczną armię służb specjalnych. Mogły więc całkiem spokojnie zrealizować scenariusz przeobrażeń z minimalizacją strat własnych.

- I uważa Pan, że ówczesne działania sowieckiego wywiadu miały naprawdę istotny wpływ na mechanizmy zmian, które miały w Polsce nastąpić?

- Taka jest logika imperium. Wzmożona obecność wywiadu dawała możliwość czuwania nad tym, by wszystko przebiegało zgodnie z myślą strategiczną sowieckich planistów. Nie sugeruję tu oczywiście, że Okrągły Stół to dzieło KGB! Ale sowieckie służby musiały mieć wpływ na różnego rodzaju strategie, które pojawiły się w działaniach polskich elit, także potem, w latach 90.

- Czy można wysnuć wniosek, że to, co zostało przygotowane przez sowieckie służby w latach 80., także dziś daje o sobie znać?

- Nie mam najmniejszej wątpliwości. Świadczy o tym choćby obecna słabość polskich służb, podczas gdy rosyjskie są niezwykle sprawne... Sowieci dobrze wiedzieli, jak pracować w Polsce w latach 80., a potem w latach 90., kiedy to wciąż mieli bardzo duże oparcie w ludziach wspierających ich od dawna, dobrze też wiedzą, jak pracować teraz, w warunkach kapitalizmu i społeczeństwa otwartego.

- Wpływanie na świadomość społeczeństwa i dezinformacja to dziś często stosowane metody pracy rosyjskiego wywiadu?

Reklama

- Ta metoda pracy jest szczególnie wydajna, a rosyjskie służby specjalne stosują ją od dziesiątków lat. Pierwsza potężna operacja dezinformacyjna sowieckich służb została przeprowadzona w latach nowej ekonomicznej polityki Lenina, czyli w latach 20. Wtedy to powstał projekt oszukania Zachodu. Obecnie jest dużo prościej: oficerowie wywiadu otrzymują zestaw określonych tez do rozpropagowania, np. przez Internet. W ten sposób obce służby ingerują w wytwarzane przez rządy i społeczeństwa warstwy informacyjne. Chodzi o to, żeby je zaburzać, modyfikować. Głębszym poziomem tego typu działań jest tworzenie tzw. agentury wpływu.

- Jak silne, Pana zdaniem, jest jej obecne działanie w Polsce?

- Z pewnością poprzez media tzw. agenci wpływu dość skutecznie nadają ton pewnym interpretacjom zdarzeń politycznych. Nietrudno sobie wyobrazić, że w Polsce istnieje niejedno bardzo wpływowe środowisko, sterowane (świadomie lub nieświadomie) przez jedną bądź więcej osób, które jest w stanie modelować opinię społeczną. W medialnej wiosce wystarczy, że jeden człowiek „z nazwiskiem” coś gdzieś powie, by uległo to zwielokrotnieniu, by odłożyło się w masowej wyobraźni. Powstaje rzeczywistość oderwana od rzeczywistości. Niestety, zbyt często, z premedytacją kształtowane są postawy niekorzystne dla Polski.

- Na przykład?

- Na przykład takie, że społeczeństwo zaczyna myśleć w kategoriach „nie chce mi się wysilać”, „nie warto walczyć za Polskę” albo że „NATO nas zdradza”, albo też uznaje, iż rozmawianie o polityce nie należy do dobrego tonu...

- W ostatnim czasie szczególnie wielki zamęt powstał wokół NATO. Uważa Pan, że w dużej mierze stało się to za sprawą rosyjskiej agentury wpływu?

Reklama

- Tak sądzę. Uważam, że nieustająco trwa w tej sprawie gigantyczna rosyjska operacja dezinformacyjna. NATO zostało uczynione przez media w Polsce podmiotem, który ma nas bezwzględnie obronić. Tymczasem w podpisanym przez Polskę traktacie wyraźnie czytamy, że najpierw trzeba mieć własne możliwości obrony, żeby być partnerem w ramach tegoż Paktu. Gdybyśmy przeanalizowali sposób oddziaływania mediów na polskie społeczeństwo w tej tylko sprawie, to z pewnością zidentyfikowalibyśmy działania agentury wpływu.

- Bez przesady można powiedzieć, że rosyjski wywiad należy dziś do najskuteczniejszych w świecie i wszędzie mierzy wysoko. W Rosji w końcu sam sięgnął po najwyższą władzę. Jest teraz potężny jak nigdy dotąd?

- Bez wątpienia, bo nie ma nad nim kontroli politycznej. W okresie zimnej wojny cała sowiecka potęga opierała się na trzech filarach: partii, armii i służbach specjalnych. Po dojściu do władzy ekipy Putina przez chwilę w tej triadzie był biznes. Obecnie jest tylko armia i dawne KGB, czyli siła z siłą. Tak naprawdę mamy do czynienia z czymś wprost niewyobrażalnym. Zachód tego zjawiska nie pojmuje.

* * *

Płk Andrzej Kowalski
Przez ponad 15 lat służył w kontrwywiadzie (Urząd Ochrony Państwa, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służba Kontrwywiadu Wojskowego). W latach 2006-07 uczestniczył w likwidacji WSI i tworzeniu nowej służby SKW (był m.in. zastępcą szefa i p.o. szefa SKW). Autor książki „Rosyjski sztylet”, analizującej cele, metody i osiągnięcia sowieckiego i rosyjskiego wywiadu.

Urodził się około 349 r. w Antiochii w Syrii (dzisiaj Antakya na południu Turcji), tam też podejmował posługę kapłańską przez około 11 lat, aż do 397 r., gdy został mianowany biskupem Konstantynopola. W stolicy cesarstwa pełnił posługę biskupią do czasu dwóch wygnań, które nastąpiły krótko po sobie - między 403 a 407 r. Dzisiaj ograniczymy się do spojrzenia na lata antiocheńskie Chryzostoma. W młodym wieku stracił ojca i żył z matką Antuzą, która przekazała mu niezwykłą wrażliwość ludzką oraz głęboką wiarę chrześcijańską. Odbył niższe oraz wyższe studia, uwieńczone kursami filozofii oraz retoryki. Jako mistrza miał Libaniusza, poganina, najsłynniejszego retora tego czasu. W jego szkole Jan stał się wielkim mówcą późnej starożytności greckiej. Ochrzczony w 368 r. i przygotowany do życia kościelnego przez biskupa Melecjusza, przez niego też został ustanowiony lektorem w 371 r. Ten fakt oznaczał oficjalne przystąpienie Chryzostoma do kursu eklezjalnego. Uczęszczał w latach 367-372 do swego rodzaju seminarium w Antiochii, razem z grupą młodych. Niektórzy z nich zostali później biskupami, pod kierownictwem słynnego egzegety Diodora z Tarsu, który wprowadzał Jana w egzegezę historyczno-literacką, charakterystyczną dla tradycji antiocheńskiej. Później udał się wraz z eremitami na pobliską górę Sylpio. Przebywał tam przez kolejne dwa lata, przeżyte samotnie w grocie pod przewodnictwem pewnego „starszego”. W tym okresie poświęcił się całkowicie medytacji „praw Chrystusa”, Ewangelii, a zwłaszcza Listów św. Pawła. Gdy zachorował, nie mógł się leczyć sam i musiał powrócić do wspólnoty chrześcijańskiej w Antiochii (por. Palladiusz, „Życie”, 5). Pan - wyjaśnia jego biograf - interweniował przez chorobę we właściwym momencie, aby pozwolić Janowi iść za swoim prawdziwym powołaniem. W rzeczywistości, napisze on sam, postawiony wobec alternatywy wyboru między trudnościami rządzenia Kościołem a spokojem życia monastycznego, tysiąckroć wolałby służbę duszpasterską (por. „O kapłaństwie”, 6, 7), gdyż do tego właśnie Chryzostom czuł się powołany. I tutaj nastąpił decydujący przełom w historii jego powołania: został pasterzem dusz w pełnym wymiarze! Zażyłość ze Słowem Bożym, pielęgnowana podczas lat życia eremickiego, spowodowała dojrzewanie w nim silnej konieczności przepowiadania Ewangelii, dawania innym tego, co sam otrzymał podczas lat medytacji. Ideał misyjny ukierunkował go, płonącą duszę, na troskę pasterską. Między 378 a 379 r. powrócił do miasta. Został diakonem w 381 r., zaś kapłanem - w 386 r.; stał się słynnym mówcą w kościołach swego miasta. Wygłaszał homilie przeciwko arianom, następnie homilie na wspomnienie męczenników antiocheńskich oraz na najważniejsze święta liturgiczne. Mamy tutaj do czynienia z wielkim nauczaniem wiary w Chrystusa, również w świetle Jego świętych. Rok 387 był „rokiem heroicznym” dla Jana, czasem tzw. przewracania posągów. Lud obalił posągi cesarza, na znak protestu przeciwko podwyższeniu podatków. W owych dniach Wielkiego Postu, jak i wielkiej goryczy z powodu ogromnych kar ze strony cesarza, wygłosił on 22 gorące „Homilie o posągach”, ukierunkowane na pokutę i nawrócenie. Potem przyszedł okres spokojnej pracy pasterskiej (387-397). Chryzostom należy do Ojców najbardziej twórczych: dotarło do nas jego 17 traktatów, ponad 700 autentycznych homilii, komentarze do Ewangelii Mateusza i Listów Pawłowych (Listy do Rzymian, Koryntian, Efezjan i Hebrajczyków) oraz 241 listów. Nie uprawiał teologii spekulatywnej, ale przekazywał tradycyjną i pewną naukę Kościoła w czasach sporów teologicznych, spowodowanych przede wszystkim przez arianizm, czyli zaprzeczenie boskości Chrystusa. Jest też ważnym świadkiem rozwoju dogmatycznego, osiągniętego przez Kościół w IV-V wieku. Jego teologia jest wyłącznie duszpasterska, towarzyszy jej nieustanna troska o współbrzmienie między myśleniem wyrażonym słowami a przeżyciem egzystencjalnym. Jest to przewodnia myśl wspaniałych katechez, przez które przygotowywał katechumenów na przyjęcie chrztu. Tuż przed śmiercią napisał, że wartość człowieka leży w „dokładnym poznaniu prawdziwej doktryny oraz w uczciwości życia” („List z wygnania”). Te sprawy, poznanie prawdy i uczciwość życia, muszą iść razem: poznanie musi się przekładać na życie. Każda jego mowa była zawsze ukierunkowana na rozwijanie w wierzących wysiłku umysłowego, autentycznego myślenia, celem zrozumienia i wprowadzenia w praktykę wymagań moralnych i duchowych wiary. Jan Chryzostom troszczył się, aby służyć swoimi pismami integralnemu rozwojowi osoby, w wymiarach fizycznym, intelektualnym i religijnym. Różne fazy wzrostu są porównane do licznych mórz ogromnego oceanu: „Pierwszym z tych mórz jest dzieciństwo” (Homilia 81, 5 o Ewangelii Mateusza). Rzeczywiście, „właśnie w tym pierwszym okresie objawiają się skłonności do wad albo do cnoty”. Dlatego też prawo Boże powinno być już od początku wyciśnięte na duszy, „jak na woskowej tabliczce” (Homilia 3, 1 do Ewangelii Jana): w istocie jest to wiek najważniejszy. Musimy brać pod uwagę, jak ważne jest, aby w tym pierwszym etapie życia człowiek posiadł naprawdę te wielkie ukierunkowania, które dają właściwą perspektywę życiu. Dlatego też Chryzostom zaleca: „Już od najwcześniejszego wieku uzbrajajcie dzieci bronią duchową i uczcie je czynić ręką znak krzyża na czole” (Homilia 12, 7 do Pierwszego Listu do Koryntian). Później przychodzi okres dziecięcy oraz młodość: „Po okresie niemowlęcym przychodzi morze okresu dziecięcego, gdzie wieją gwałtowne wichury (…), rośnie w nas bowiem pożądliwość…” (Homilia 81, 5 do Ewangelii Mateusza). Potem jest narzeczeństwo i małżeństwo: „Po młodości przychodzi wiek dojrzały, związany z obowiązkami rodzinnymi: jest to czas szukania współmałżonka” (tamże). Przypomina on cele małżeństwa, ubogacając je - z odniesieniem do cnoty łagodności - bogatą gamą relacji osobowych. Dobrze przygotowani małżonkowie zagradzają w ten sposób drogę rozwodowi: wszystko dzieje się z radością i można wychowywać dzieci w cnocie. Gdy rodzi się pierwsze dziecko, jest ono „jak most; tych troje staje się jednym ciałem, gdyż dziecko łączy obie części” (Homilia 12, 5 do Listu do Kolosan); tych troje stanowi „jedną rodzinę, mały Kościół” (Homilia 20, 6 do Listu do Efezjan). Przepowiadanie Chryzostoma dokonywało się zazwyczaj podczas liturgii, w „miejscu”, w którym wspólnota buduje się Słowem i Eucharystią. Tutaj zgromadzona wspólnota wyraża jeden Kościół (Homilia 8, 7 do Listu do Rzymian), to samo słowo jest skierowane w każdym miejscu do wszystkich (Homilia 24, 2 do Pierwszego Listu do Koryntian), zaś komunia Eucharystyczna staje się skutecznym znakiem jedności (Homilia 32, 7 do Ewangelii Mateusza). Jego plan duszpasterski był włączony w życie Kościoła, w którym wierni świeccy przez fakt chrztu podejmują zadania kapłańskie, królewskie i prorockie. Do wierzącego laika mówi: „Również ciebie chrzest czyni królem, kapłanem i prorokiem” (Homilia 3, 5 do Drugiego Listu do Koryntian). Stąd też rodzi się fundamentalny obowiązek misyjny, gdyż każdy w jakiejś mierze jest odpowiedzialny za zbawienie innych: „Jest to zasada naszego życia społecznego (…) żeby nie interesować się tylko sobą” (Homilia 9, 2 do Księgi Rodzaju). Wszystko dokonuje się między dwoma biegunami, wielkim Kościołem oraz „małym Kościołem” - rodziną - we wzajemnych relacjach. Jak możecie zauważyć, Drodzy Bracia i Siostry, ta lekcja Chryzostoma o autentycznej obecności chrześcijańskiej wiernych świeckich w rodzinie oraz w społeczności pozostaje również dziś jak najbardziej aktualna. Módlmy się do Pana, aby uczynił nas wrażliwymi na nauczanie tego wielkiego Nauczyciela Wiary.