Poznający historię Jasnej Góry mają do wyboru kilka tras, z czego najpopularniejsza także wśród osób z zagranicy to „standardowa”. W jej ramach zwiedzana jest Kaplica Matki Bożej z Cudownym Obrazem, Bazylika, Sala Rycerska czy muzeum w Bastionie św. Rocha, gdzie zgromadzone są pamiątki związane z wybitnymi postaciami Kościoła i Polski - św. Janem Pawłem II i bł. kard. Stefanem Wyszyńskim.

- W ostatnim czasie powstają kolejne nowe trasy tematyczne, wśród nich jest ta pozwalająca poznać jasnogórskie nekropolie - zachęca do ich zwiedzania s. Małgorzata Kierznowska, dyrektor Jasnogórskiego Centrum Informacji. Założone w końcu XIV w. na Jasnej Górze świątynia i klasztor od początku były miejscem grzebania zasłużonych duchownych i świeckich, a w nowszych czasach również przechowywania pamiątek po bohaterach narodowych i ziemi z pól bitewnych.

Można tam wejść tylko raz w roku

Paulińska krypta w Kaplicy Matki Bożej otwierana jest tylko raz w roku, właśnie w listopadzie, i to jedyne takie miejsce udostępniane pielgrzymom. Jasnogórskie „katakumby” cieszą się każdego roku dużym zainteresowaniem. W 36 niszach wykutych w skale pochowani są ojcowie i bracia paulini. Najstarsze, pierwotnie pochowane tam kości dawnych mnichów złożono we wspólnym grobie w 1836 r. Później spoczęli tutaj m.in. generałowie Zakonu Paulinów. Krypta ta wchodzi w skład tzw. jasnogórskiej nekropolii, ponadto kaplice nagrobne znajdują się też w bocznych nawach Bazyliki, są to prywatne kaplice rodowe Jabłonowskich i Denhoffów. Pod posadzką Bazyliki znajdują się również krypty. Badania archeologiczne z lat 2009-2012 wykazały, że pod posadzką części chórowej natrafiono na pochówki ziemne - najprawdopodobniej z czasu, gdy wokół wcześniejszego kościoła drewnianego istniał cmentarz. Okazało się, że to najstarsza na Jasnej Górze krypta pochówkowa, pochodząca prawdopodobnie z okresu zbliżonego do czasu ufundowania tam pierwszego murowanego kościoła - przed 1460 r. Byli tu chowani zakonnicy paulińscy i osoby świeckie. W niektórych kryptach odkryto unikatowe pochówki trumienne z XV w. tzw. dłubanki, czyli pochówki w wydrążonych pniach drzew. Z kolei w jednej z krypt trumny były posypane wapnem, co może wskazywać, że zmarli mogli być ofiarami zarazy. Teren dzisiejszych krużganków tzw. Wieczernika, to przestrzeń byłego przykościelnego cmentarza.

Trasa ta obejmuje więc cztery miejsca: Kaplicę Matki Bożej, Bazylikę, Wieczernik, Kaplicę Pamięci Narodu, która ma wyjątkową symbolikę. Przeznaczona jest ona na przechowywanie narodowych relikwii - urn z prochami oraz tablic pamięci. Tu znalazła się ziemia zebrana z pól bitewnych XIX i XX w., powstań narodowych, wojen światowych, a także m.in. Katynia i kopalni „Wujek”.

Na szlaku tym można także wyruszyć „śladami świętych i błogosławionych”, którzy byli związani z Jasną Górą. Jednym z „odcinków szlaku” jest tzw. Wieczernik, gdzie w arkadach wykonano techniką sgraffito postacie np. bł. Honorata Koźmińskiego, św. Alberta Chmielowskiego, św. Sebastiana Józefa Pelczara, bł. ks. Jerzego Popiełuszki czy bł. kard. Stefana Wyszyńskiego.

Jasna Góra funkcjonowała przez stulecia nie tylko jako sanktuarium maryjne, ale także, jako ufortyfikowana twierdza tzw. Fortalitium Marianum, a jej umocnienia wielokrotnie przebudowywano. Była fortecą królewską z garnizonem żołnierzy, twierdzą Rzeczypospolitej, która łożyła na jej utrzymanie. Była oblegana ponad 10 razy, m.in. podczas potopu szwedzkiego. Ten dawny militarny charakter Jasnej Góry widać w Bastionie św. Rocha. Zachowały się tam oryginalne mury z czasów potopu szwedzkiego, na których widać nawet ślady kul. Są tu stanowiska strzelnicze, a także kazamaty, czyli komory artyleryjskie, w których przechowywano proch i kule. W ramach trasy tematycznej ukazującej Jasną Górę jako Fortalitium Marianum oprócz Bastionu św. Rocha, który umożliwia podziwianie zachowanych oryginalnych murów obronnych z XVII w., zwiedzający poznają także Bastion św. Barbary, którego mury zbudowano z wapienia kredowego w XVII w. Obecnie znajdują się tutaj „Golgota Wschodu” i Kaplica Jasnogórskiej Matki Pojednania - miejsca pamięci o historii naszego Narodu. Upamiętniają miliony Polaków, ofiary Rosji carskiej i totalitaryzmu sowieckiego, i niosące przesłanie o niezłomności ludzkiego ducha, przebaczeniu i wierze we wstawiennictwo Matki Bożej.

Autorem planu ufortyfikowania Jasnej Góry był najprawdopodobniej Andrea dell`Aqua, architekt i budowniczy pracujący dla króla Zygmunta III Wazy. Na przełomie XVII i XVIII wieku fortecę znacznie rozbudowano i zmodernizowano. Zbudowany został wówczas arsenał i rawelin, czyli rodzaj średniowiecznego barbakanu - małej fortecy służącej do ochrony bramy głównej. Jednym z elementów „szlaku fortecznego” jest też fosa sucha. W 1709 r. zewnętrzny brzeg fosy suchej, która otaczała od XVII w. pierwotną wersję twierdzy wzmocniono dodatkowo palisadą. Niedługo później liczyła ona 15 tysięcy pali. Obecnie na fosach znajduje się Droga Krzyżowa, która liczy ponad sto lat.

W tym roku Jasnogórskie Centrum Informacji zaprosiło też pielgrzymów do poznania jasnogórskich Via Crucis z przewodnikiem. To przede wszystkim monumentalna Golgota na Wałach, ale i jej miniatura w najnowszej Kaplicy św. Jana Pawła II. Jest również ta nazywana „Golgotą naszej codzienności”, czyli droga krzyżowa Jerzego Dudy Gracza i najstarsza, bo z XVIII wieku w Kaplicy Matki Bożej. Jasnogórskie Via Crucis, jak ta na wałach czy autorstwa Jerzego Dudy Gracza, oprócz wymiaru duchowego, są też wyjątkowymi dziełami polskiej sztuki religijnej.

Drogę Krzyżową na Wałach tworzy 14 monumentalnych stacji Męki Pańskiej.

Powstały na początku XX wieku z inicjatywy ówczesnego przeora Jasnej Góry Euzebiusza Rejmana. Zostały zaprojektowane i wzniesione w latach 1900-1913 w powiązaniu z obchodami roku jubileuszowego 1900 i odbudową Jasnej Góry. Stacje są zbiorowym wotum całego polskiego społeczeństwa. Wykonawcą ważących 5-7,5 tony figur z brązu był rzeźbiarz Pius Weloński, a granitowych cokołów Stefan Szyller. Na uwagę zasługuje także droga krzyżowa, która znajduje się w Kaplicy św. Jana Pawła II. Są to miniatury stacji drogi krzyżowej na wałach. W twarzy Cyrenejczyka rozpoznać można twarz papieża Polaka. Stacje wykonał węgierski artysta rzeźbiarz Varga Gábor.

- Wielkim zainteresowaniem pielgrzymów cieszy się droga krzyżowa nazywana „Jasnogórska Golgotą” Jerzego Dudy-Gracza - mówi s. Kierznowska. W 2001 r. artysta wywodzący się z Częstochowy ofiarował sanktuarium cykl 18 obrazów - Golgotę Jasnogórską. Została ona udostępniona dla pielgrzymów nad trzecią częścią Kaplicy Matki Bożej. Nazywana jest też „Golgotą naszej codzienności”. - Ona jest dzisiaj, teraz i tutaj, w katolickiej Polsce - mówił o swoim największym dziele jej autor. Twórca połączył wątki teologiczne, historyczne, patriotyczne i osobiste. Obrazy przedstawiają czternaście stacji drogi krzyżowej, a także dodatkowo: Zmartwychwstanie Jezusa, spotkanie z niewiernym Tomaszem, rozesłanie apostołów oraz Wniebowstąpienie. Największe z płócien - o wymiarach 185x234 cm - to stacja XII, przedstawiająca Ukrzyżowanie Jezusa na tle 30 postaci polskich świętych. „Jasnogórska Golgota” to na pierwszym planie osamotniony w cierpieniu Chrystus, na drugim - polskie społeczeństwo; są więźniowie obozów koncentracyjnych, żołnierze wojen światowych, święci męczennicy oraz przypadkowi przechodnie, którzy zajęci krzyżami i krzyżykami swojej szarej codzienności nie zobaczą w drugim Jezusa. Jest i Szymon Cyrenejczyk, któremu Duda Gracz podarował swoją twarz, twarz zwykłego człowieka

- Chcemy również stworzyć trasę o malarni jasnogórskiej, by pomówić więcej o obrazach - zdradza również s. Kierznowska, dodając, że Jasna Góra jest w posiadaniu cennych dzieł, na przykład Jana Matejki czy Józefa Chełmońskiego.

Cały czas startują nowe projekty, niedawno ruszyła np. trasa poświęcona odsieczy wiedeńskiej oraz Janowi III Sobieskiemu, lecz w planach są już projekty związane m. in. ze świadectwami cudów i łask „zapisanych” w wotach i obrazach.

Pomysłodawczynią projektu skierowanego szczególnie dla młodzieży szkół podstawowych i ponadpodstawowych z Częstochowy i regionu: „Wiktoria Wiedeńska i jej ślady na Jasnej Górze w kontekście wydarzeń w Polsce, Austrii, Szwecji oraz Francji w XVII wieku” jest przewodniczka jasnogórska i znawczyni kultury austriackiej Bogumiła Kmieć. - Jak podkreśla „Jasna Góra to naprawdę wyjątkowe miejsce”.

Jak potwierdza Jasnogórskie Centrum Informacji w roku ubiegłym, po okresie obostrzeń spowodowanych pandemią COVID-19, zaobserwowano tendencję wzrostową liczby osób korzystających z oferty Centrum. Przewodnicy jasnogórscy oprowadzili grupy z 71 krajów, a w nich prawie 69 tys. osób. Są grupy nawet z tak odległych zakątków jak Indonezja, Malezja czy Korea Południowa.

Jasna Góra znajduje się w centrum Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Kulturowego Paulinów. Hasłem Szlaku Paulinów jest „duchowość w drodze”. Całe przedsięwzięcie ma służyć ukazaniu roli Zakonu w historii Polski i społeczności lokalnych, a także prezentacji duchowości paulińskiej oraz dziedzictwa kulturowego i architektury zakonu.